Барахоева Лемкай вахарцара кIезига йовза моттигаш

Барахоева Лемкай вахарцара  кIезига йовза моттигаш
Барахоева Лемкай вахарцара  кIезига йовза моттигаш
Фото: serdalo.ru

Наьсарера даьнна Буро кIалха бодача новкъа гIолла долх тхо. Бера хана укхаза нийсделча, тхона сакъердам хулаш цхьа хIама дар. Укх наькъа йисте яхача берригача мехка йовзаш йолча Барахоева Лемкай ковнах, цIенах бIаргтоха чIоагIа безам хулар тха. Из кхоачашхилча, боккха тоам а хулар. Дикка йIаьххача хана бIаргашта хьалхашкара из сурт дIа а далацар.

— Хьажал, хьажал, цу чу ях шоана из! – оалар цхьанне.

Берригаш цу миноте машена корагахьа берзар, цхьа тамашийна, доккха хIама бIаргагорга сатувсаш, бакъда кхыча наьхачарел эргаш боаца боахам хулар гуш бар. Цу коа яхар дунен хало дукха хьийга, хIаьта а вахара эшае ца мега, хьинар дола кхалсаг Барахоева Лемка.

— Мичай из? – хоаттар шоллагIчо.

Из ше-м бIаргаго атта дацар, хIана аьлча балха деношка а салоIача деношка а цхьатарра къахьега дезаш хулар из. Шоатта е кIиранди да аьнна, бита йиш йолаш бацар цун болх. Цудухьа дукхагIйола ха цо дIахьора хьайбай ферме. Наггахьа деза денош хилча, цига го йиш яр из, дукхагIча хана баьде дувхар а дувхаш, цу тIа къегаш Социалистически Къахьегама Турпала седкъа а болаш. Цу хана вай къаманна юкъе из цаI мара яцар цу тайпара мехка деза совгIат денна кхалсаг. МаIача наха юкъе цу тайпарча къахьегамца белгалваьнна саг хIанзарчоа вацар. Хург-м ба уж, бакъда из тIехьагIа хургда. Цхьаькха цхьа хIама а дар тха теркам тIаозаш а тхона чIоагIа хоза хеташ а. Наьсарерча районни культура цIагIа хулар цIайш дезде вIашагIтеха кхетаченаш, из мара кхы моттиг яцар дуккха нах цхьатарра тIаэца йоккха зал йолаш. Цига Лемка хьакхувлар сийрда-IажагIа бос болча, цу заман чухьа вайцига кIезига хинннача М-21 оалача «Волгаца». Из сурт бIаргадайча къахьегамхо хила, мехка вовзаш хила, наьха теркам а безам а тIаоза ловра. Вешта аьлча, нийсача, хьаьналча новкъа дIаваха безам болча сага дика масал дар цу кхалсага вахар. Цу хана из ца йовзаш школан дешархо хургвацар из яхача районе меттел, ерригача республике а. Даим цар бIаргашта кIал дар цун вахар: телевиденега, газеташка, бе-беча книжкашка, жураналашка, стендашка, плакаташка гIолла довзар царна сий долча кхалсага даьха а доаха а къахьегама толамаш. Тахан мишта эттад хьал? Школашка болх беча хьехархошкара дIаийккхача, берашта ер ма бий аьнна къахьегамах бола кхетам луш саг вац. Уж хьалха санна къахьегама коллективашка кхувлац, балхацара цар хьоашал чIоагIде дагахьа, толамаш дахарца белгалбаьнна нах шоаш болча хьехац, царца дагара дувца, дагабала, хIама довза-хатта дагахьа. Школе ухача берашта йовзац къахьегама турпалий цIераш. Из дикка новкъа а хул сона, хIана аьлча цар яьккхар санна йола сийле йицъе йиш яц, из даим йовзаш, дагакхоабаш хила деза тIехьа тIакхувш дола ноахалаш. Къахьегам бувцаш хилча, даим айса гIалгIай мотт хьехача берашта йовзийт аз, балхаца гIорбаьннача наьха цIераш. Царна юкъе а эггара хьалха хьоахаю гIалгIай эздий кхалсаг, нана, къахьегамхо хинна Барахоева Лемка. Из кхычарел хьалхаяккхара бахьан да, къаман турпалашта юкъе эггара хьалхарча мугIар тIа из латташ хилар. Цкъаза са-сайца оал аз; тахан хIана бац кхувш боагIарий къахьегамца хьалха хинна безам, лоархIам? Геттара кIезига хIанаб ахархо хургва со оала кIаьнкаш, доярка хургья со оала йиIигаш? ДIаихача шерашка санна эшаш деций мехка ялат, шура, дулх, даьтта, кхыдараш. Эшаш-м да, хIаьта а ше а ца деш, уж хIамаш кхычо хьадича бакъахьа хеташ ба дуккхабараш. Ший декхараш кхычоа дIатIадахка кийча ба. Цхьа дешархо яр са. Йоллел пахашк Iойиттал, мел хьаял Iа цунга оалае; из ше хьа а ца деш, шийца цхьан классе ягIача йиIигага хьаде оалар цо шийна тIадожадаь гIулакх. Из хьал эттача санна хет сона тахан вай халкъа боахаме а, къаьстта а из доагIаш да лаьттанца беча балха. ХIанад из? Хетаргахьа, из дувзаденна да бувцар хала къахьегам хиларца. Дукха шоашта хало е ловш бац вай заман кагий нахи мехкарийи. Хоза барзкъа тIадувха а дикача машенаш тIа багIа а лов, амма шоай кулгашца из хьаде-м безам бац. Иштта хиннаяц Барахоева Лемка. Саг цецваллал хала хиннаб цун никъ. ХIаьта а кхело шийна тIакхухьача саготонашта духьала латташ чакхъяьннай. Царна сатоха а уж ла а цунна эггара хьалха гIо деш хиннар да ше хержа хинна доярка гIулакх.

Барахоева Лемка яьй 1918 шера МагIалбика района СоагIапча. Вайна ховш да-кх из фу зама хиннай. Политически хьал вай мехка геттара кхохкаденна ха хиннай из. Цхьа шу хьалха яьнна хиннай революци, кегабенна мохк дикка меттабена хиннабац, Граждански тIом хьалхьебеш паччахьа заман викалаш хиннаб. Кхы а кIеззига ха яьлча, из яьча а цунна гонахьа ядача а юрташта тIагIерташ хул моастагIа. Цун юртахо Гарданов Тоаркхо-Хьажа хьалха волаш хинна гIалгIай гIовтт шоай мохк лорабе. Ше ахархо вале а, цу гIулакха юстара лаьтта хургвац аьнна хет сона Лемкай да Мержой Элбазкъа а, хIана аьлча кIеззига а шийх къонахчал, денал доалла саг цIагIа вагIаргвоацаш, селлара лира ена хиннай зама. Цхьаннахьа а цох яздаь хIама деце а, из иштта хиларах теша лов. Из кхетаде хала дац. Вай истореца цу хана садехка майра хиннав яхаш вувцараш вац верригаш иттех саг мара. Итт сага беррига мохк лорабаьб, моастагIа эшаваьв аьлча, из нийса хургдац. Вайна тахан белггала малашб а ца ховш, бIаьш а эзараш а мугIарера нах лаьттаб «дийна пен хинна» мехка доазонаш лорадеш. Цар белггалара цIераш ца хой а, вокхар санна сий де доагIа цар а.

Лемкай нана Аьлтий-Юртара хиннай. Мархиева Амината даь ши йоIи воIи хиннад Элбазкъий. Лемка йоккхагIа хиннай, цун тIехьа ваь хиннав Осман яха воI, йишел цхьа шу зIамагIа хиннав из. Эггара тIехьа яь Довхан яха йиIиг зIамига йолаш еннай. Вешта аьлча, тIемо мохк эггара чIоагIагIа мерца ха хиннай из. Цу хана ваьча йоазонхочо Ведзижев Ахьмада яздаьд, ший да герз бедоаллаш тIем тIа лаьттав, хIаьта нана, ага гидоаллаш, удаш лийннай аьнна. Хетаргахьа, уж дешаш ала йиш я Элбазкъий дезала нана хиннача Аминатах а. Элбазкъа бераш зIамига долаш веннав. ХIаьта йоккхагIча Лемкай пхи шу даьнна хургдолча хана кхалх берий нана Аминат а. Шийла дарз делхаш, ара йиса хиннай из. Цига шелъяларах лазар лоац, кхы цох тоа ца луш кхалха а кхалх. Цул совгIа, латтача замо а дикка хьийша, кIаьддаь хинначох тара да цун дегI, цунца цхьана мар воацаш шин бераца цхьаь йисар а хиннад Iаткъаш а сагото яйташ а. Цу тайпара массехк бахьан хьавIашагIкхатаро кийчъе тарлу гаргагIертача Iоажала йола кIийле. Мичча беса из хиннадале а, бераш бойла дус. Из санна йола моттиг эттача, вай фуннагIа дувце а, дукхагIа къахетаме хул ноанахой. Иштта нийсденнад укхаза а. Да-нана доацаш диса бераш хьалкхеду наьна-вежараша Махьмада, Хьадажкъас, СаIипа. Шоаш СоагIапча баьбале а, бакъда цар бера ха дIаяхай Аьлтий-Юрта. ДIахо дIа мел дода цар вахар а айхха дувзаденна хургда цу юртаца. Лемка а Осман а, цул тIехьагIа цар дезалаш а цига баьхаб, хIанз а бах. Вурийтта шу даьнна яр Лемка, Барахоев Муте Мухтарага маьре йодача хана. ЗIамига саг вар Юкъерча Ачалкхера. ХIанз мукъагIа кIеззига ираз, дезала йIовхале йовзарг ма йий аьнна хийттадар цунна. Бакъда юха а кхел къиза хул цунца. ГIайгIан тIа гIайгIа яхьаш, дIаух бетташ, шераш. Дукхача хатарашта садетта дезаш хул. Маьре яхача а ираз хилац цун: мар Сийлахь-боккхача Даьймехка тIем тIа вода, цига моастагIчун карах ла. НийсагIа аьлча, де доацаш вов. 1942 шу тIакхаччалца, цIагIа каьхаташ яздеш а, дезалца бувзамаш лоаттадеш а хул Мухтар. Эггара тIехьа ше дайтача каьхата тIа цо яздаь хиннад, шоаш хи тIагIолла фордал тIехбоахаш ба, кхоачача кхаччалца шийга ма язде, аьнна. Цигга хад Лемкай маьрацара бувзам. Кхы каьхат дагIац цунгара. ХIаьта Iаьдало хоам бу, из де доацаш вайнав аьле. Дуккхача шерашка, кIаьд ца луш, маьрах дола бакъдар лехаш къахьег цу кхалсага. ХIаьта а кхыметтел герзашцарча низий архиво а цунна тоам хургболча тайпара дола жоп луц. Цох ховш ер ма дий аьнна кхы хIама дац хIанз а. Лемкай ши маьр-йиша – Гошархани (Чориева) Минати (Полонкоева)– яьхай Ачалкхе. Цига бах цар дезалаш. Шин бераца (Тамарецеи Мусайцеи) юс къона кхалсаг. ТIа-тIа йоагIар халагIа йолаш хул цунга уха саготонаш. Кастта Сибрен хало такха езаш а хул из, ший шин бераца. Тамарий цу хана ворхI шу даьнна хиннай, ялх шу даьнна хиннав Муса. Лемкай школа яккха а кхыдола доккхагIдола дешар деша а ший вIаштIехадаьннадац. ХIаьта а ший бераша дешар ловш хиннай из чIоагIа. Мехках баьхача хана, Казахстана Кустанайски областа Щербетски района Костерковка яхача юрта баьхаб уж. Цига ворхI класс яккха мара вIаштIехьадалац берий. Из а цу ханарча гIалгIашка дикка дегаондало яйташ дола дешар хиннад. Ишттал дийша дезала нана ше хиннаяларе, из Iилман даькъе а, балха тIа лакхъялара а дикка гаьнаяьнна хургьяр. «Хьо дийша яларе, Iа доккхий гIулакхаш леладергдар», — оалаш хиннад цунга хьакимаша а бовзача наха а. Вешта, дийша йоаццаше а леладаьд Лемкас-м, сога хаьттача, доккхий гIулакхаш. Ше бе аьнна караийцача балха тIа, шийна саг тIехьа ца кхуйташ, эггара йоккхагIйола коталонаш яьхай цо. Цхьаболча наха хет, къаьстта а къонабарашта, мехка ший цIи дIахазийта е паччахь е министр хила веза, аьнна. ХIаьта вахаро вайна кхыдола масалаш гойт. МоллагIа болх шийга кхаьчабале а, из цIена, дика, хьаьнала хьабеш хуле, цо сийленга вуг саг. Иштта сийленга кхаьчарех яр Барахоева Лемка а. Ше яхача казахий юрта дIаболалу цун къахьегама никъ. Эггара хьалха укхазарча хьайбай ферме балха отт из, вай цIадахккалца йолча хана, хьаьлий детташ, цар маша нахага дIакхоачийташ беча балха тIарча яхье дакъа лоацаш а хул. Бераша школе мишта деш хьажа, цIа леладе, балха тIа латта езаш хул. Цу декхарех дика лоархIа а ю. Хала хиннадий уж шеддар леладе? Хинна хургда цунна хала а, хIаьта а вахаро кIезига хьийста йола кхалсаг уж халонаш ца зе гIийртай. Вешта, зийча а яцар цунна хила гIойле, ше хьадаьр мара хIама доацаш из хьайоагIа дикка ха яр. Ший шаккха бер а тIехьа, хIанз-м уж кхийнадар, эггара хьалха цIабоагIача нахаца юха мехкайоал Лемка, ший ноанахошта юккъе яха хов. Бера хана денз дIаIемаяр из цу юртага, гонахьа бахача гаргарча нахага. Ховра, моллагIа моттиг нийслой а, уж шийна оарцагIбоагIаргболга, эшаш дола гIо дергдолга. Цу тайпара нах юхе хилар чIоагIа лоархIаме да. ЦIайоагIаш доахан деттара говзал Iоаяь а цу балхаца дикка хьакхаштаяьнна а яр из. Бахьан из долаш, дIахо а цу къахьегамца ший вахар дувзаде лоархI цо.

1957 шера Барахоева балха йода «Назрановский» оалача совхоза Аьлтий-Юртарча хьайбай ферман доярка йолаш. Ткъаь шера цига къа а хьег. Ала деза, цун къахьегама книжка тIа даь ши йоазув мара хиннадац, аьнна. Хьалхардар — балха дIаэцарах, шоллагIдар – пенсе яхарца балхара мукъаялийтарах. Балхаш хувцаш, цхьан меттера вокх метте удаш, доккхагIдола дикаш лехаш, оамал хиннаяц дояркай. Ше йолча меттера лаха гIийртай ираз а аьттув а. Цунна, со эгIаваьвеце, уж шаккха хIама кора а даьд. Наьсаре а из яьхача Аьлтий-Юрта а гIолла IодоагIар Алханчуртский канал. ЙоагIаш-йодаш цу юхе ше нийсъелча: «Из IодоагIа канала хий миссел шура яьккхай-кх аз»,- оалар нане, яхаш, дагалувц Лемкай йиIий-йоI хулаш йолча Кодзоева Лидас. Из бакъ а да. Цунна тешал деш массехк масал доаладергда вай. 1958 шерагара дIайолаенна 1966 шерага кхаччалца, цо яьккха хиннай 4 700 центнер (100 кг) шура. ТIехьа тIадоагIача кхаь шера кхы а 2 178 центнер яьккхай. 1964 шера хьалхарча дийнахьа арадаьннача «Сердало» газета тIа (№ 8957) дукха доккха доаца йоазув даь хиннад Барахоева Лемкас. Цу тIа дика гу, мишта дог айденна болаш накъабаха хиннаб тIадоагIача кердача шера из а цун новкъостий а. Хьожаргда вай цу йоазоно фу йоах: «ТIехкхоачашдир оаха 1963 шера тIаийца социалистически декхараш. 1 300 центнер планал совгIа шура яьккхай. Къаьстта а дика да шура яккхара хьокхамаш дояркай Алимжанова Жовхьарата, Пугоева ШафиIата, Мархиева Лемкай. Царех хIаране 140 – 160 процент кхоачашъяьй шура яккхара шера план. Иштта дика къахьийгад бежIуно Калаев Тажудина… 1963-ча шера 5000 килограмм гаргга шура яьккхай аз хIара кхоабача Iаттагара, укх шера кхы а дукхагIа шура яккха дош лу». Ше аьнна дош дизза кхоачашду цо. ХьатIаденача кердача шера, СССР оалаш болча, дунен ялхлагIдола дакъа дIалаццал боккха хиннача мехка, вай зIамигача къамах хьаяьннача кхалсага шура яккхара рекорд оттаю.

Из йоазув даь хиннад гIалгIай меттала. Цар даьха хиннача толамаша санна, гIадвуг Лемка ший наьна мотт безаш а цунна хийраяла ца гIерташ, цунца хьоашал леладеш хинна хиларо. Тахан къаьстта а дика кхетаду вай, мел лоархIаме хиннад наьна мотт хар а бувцар а, хIана аьлча хIара шера кIезиглуш латт из бокъонца лоархIаш, цун сий деш бола нах, агара воаллаше английски, французски, эрсий, Iарбий мотт бувца гIерташ хул вайх саг, наьна мотт хара дукха тIера хилац. Вож метташ дезац ала гIертац со. «Цхьа мотт ховр — цхьа саг, ши мотт ховр –ши саг» яьхад вай даьша. ХIаьта а эггара хьалха ший къаман мотт ховш хила веза саг. Иштта хиннай Лемка, цу моттиго кхы а дукхагIа езайолийт из ше а цо хьабена атта боаца вахара никъ а.

Берригаш цо лелабераш, беттараш 25 етт хиннаб. ХIара дийнахьа 3500 – 4000 кийла шура йоаккхаш хиннай цо царгара. Хала хиннадий цу тайпара толамаш даха? Цу хаттара дола жоп цаI мара дац. ВIалла а атта хиннадац, хIана аьлча из миссел шура, доахан кулгашца детташ, йоаккхаш вола саг аьшках ваь хила везаш хиннав. ХIаьта вай мехкахо балхаца дегI чIоагIденна саг хиннай. ХIаьта а гIо деш нах а хул цунна уллув, царех цаI яр Лемкай йоI Тамарий. Ер йоазув аз деча хана, дарба де яха Москве яр из. ХIаьта а телефонаца цунца къамаьл де вIаштIехьадаьлар са. Доахан детташ нанна новкъостал де дезаш нийслорий хьа, аьнна, хаьттача; Тамаре аьлар: «Дукхаза дийттад. Цхьадолча дийнахьа 10 – 12 етт беттар аз. ХIара етт ше-ший цIи йолаш бар цун. ДагадоагIа цун хинна Ромашка, Цыганка, Данко, Динамка яха доахан. Хьалхарбар лаьрххIа хьокхамашка (выставкашка) кхувлаш, боархача доаханах етт бар, кIай кIаьдаш латташ. ШоллагIбар Iаьржа етт бар, цудухьа тиллаяр цох иштта цIи».

ТIехьагIа наьн-нанна новкъостал де ухар йиIий мехкарий а. Царех цаI яр лакхе вай хьоахаяь Лида. «ХIара Iаттаца сагаца санна къамаьл дувцар нане, — яхаш дагалувц цо.- Из дIачуйоаллаше, деррига доахан цхьатарра хьаIахар. Доахан деттийтар цо сога, бакъда шурий хьоанал йистари, из дIаяхьийтари сагах тийша дитацар, из даим а ше дора.». Цун кулго дукха хьийста а цунга Iема а хиннад цо детташ дола хьаьлий, цудухьа дукха йийзай царна шоашта Iунал лоаттадеш йола, кIаьда кулг дола кхалсаг. Иштта ца хилча даха йиш йолаш толамаш хиннадац цо даьхараш. ХIанз районе а, республике а, берригача мехка а дIайовзаш латтар гIалгIай хьинар дола кхалсаг. Эггара хьалхара цун грамота я 1960 шера енна. Цу хана социалистически яхье толамаш доах цо, из белгалдоаккхар цу тIа. Наьсарерча музее дадача Лемкай каьхаташта юкъе я цу тайпара енна 13 грамота. Цхьа тамашийна хIама а дайра сона царца. Цо йоаккхаш хинна шура санна кIай, дояркаша керта тIа тулладу массехк йовлакх доаллар царна юкъе. Вай къаман Iаьдал да, цIена хIама даим кIайча хIаманца дусташ: «лоа санна кIай», «киси мо кIай», «шакIа санна цIена», иштта кхы дIахо а. Лемкай уйлаш, нахацара безам, къаманцара дог уж йовлакхаш мо цIена хиннад аьнна хет сона. Хьалхара грамота енначул тIехьагIа цхьа шу даьлча (1961 шера 15 февраль), из дIаязъю Нохч-ГIалгIай республикан къахьегама сийлен книжка тIа.Цох дола тешал хьа а лу Лемкайна. Лоам тIара боагIа лай токхам санна, низ болаш а нах шийх тешабеш а хулар цун къахьегама коталонах бола хIара хоам. Къаьстта а ерригача республикан боккха кхаъ хулаш моттиг нийсъелар 1965 шера 24 декабре. «Нохч-ГIалгIай АССР халкъа боахам дегIакхувлача, къаьстта а доккхий гIулакхаш карахдувларах» вай мехкахочоа елар Социалистически Къахьегама Турпал яха сийдола цIи. Берригача гIалгIай цу хана гIадбахар дийца варгвац. Со ворхI шу даьнна кIаьнк вар цу хана. Массанахьа хозаш яр Барахоевай цIи, доаккхал дора, курал йоар из шоай къамах хиларах. ХIаране безам хулар из го, цох бIаргтоха. Кхыметтел из яха ков бIаргадайча а боккха тоам хулар, боккхагIчарна меттел, берашта а. ХIаьта дезале хинна гIадбахар-м, цхьа тамашийна хIама санна дагадоагIа Тамарена. «Москве Iо а йийха, дошо седкъа хьа а бенна цIайоагIаш, самолётаца а ца йоагIаш, цIермашинаца ера из, — йоах цо.-Цунна духьалбаьхка дукха хьакимаш, гаргара нах, шийца болх беш бола нах бар. Цига дар нанна духьалдаьхка тхо а. Доккха дикахетар а цIай а дар из».

ХIанз духхьал доярка хинна ца Iеш, дерригача къаман юкъара саг яр из. Цу ханара а хIанзара а вай къаман къахьегамхочун юхь яр а ала мегаргда цунах. Мехка юкъарча балха хьинаре дакъа лаца йолалу Лемка. Кхоачам ба цу хана цунна карахдаьннарашца дувзаденна массехк масал доаладича. 1970 шера 21 апреле цо дакъа лоац В. И. Ленина 100 шу дизара хетаяьча Кремлерча съездий Двореца чу хиннача кхетаченна юкъе. Цох хул парте ХХII – ХХV съездий делегат, 1966 – 1974 шерашка из шозза хержа хиннай мехка Лакхехьарча Совета депутаталла, ВЦСПС доакъашхо хиннай Лемка. Из боккха а, дукха низи хаи езаш а болх бар. Цу шеддолча хIамах лоархIайора, деррига ший ханнахьа хьаде кхоайора из. Вешта аьлча, массадолча ше караийцача гIулакхашка гуш яр турпалхочун оамал: шийна хала дале а, из нахах лочкъаде хар, халонаш эшаеш, денгара денга ший берашта, лоалахошта, мехкахошта дика хетар дар. Депутата болх беш, цо гIо даь нах дукха бар. ХIанз мо дацар цу ханара вай мехка хьал. Асбестах яь цIен тIа ехка шифер хьакхачацар нахага, шоай боахам тоабе. Кхы доккхагIдараш-м аз дувца а дувцац. Наькъаш дукхагIдараш жагIа билла а билланза а дар. Кхы массагIа хIама дар депутата наха тIакхухьаш хиннар. Ший хур дийя, хьакимашта тIаяхе, цар дехараш кхоачашде хьожар из.

ЦIаккха кIаьдъялар доацаш, къахьийгад цу кхалсага балха, цIагIа, наха эшачунга хьожаш, школан даьй-ноаной комитета доакъашхо йолаш, кхы а массагIа дар уж. Из ца зувш дисацар муг1арерча наха, къаман йоазонхоша, суртанчаша. Озиев Салмана я «Лоаман йоI» яхаш стихотворени.Цу тIа аьннад :

«…Сердалонга

вай халкъ кхувлаш,

Хьо я халкъа депутат.

Болх мел беча яхьеювлаш,

Хьо массаза хьалха латт.

Iилма тохкар, говзал Iомор

МаIачоа нийсса хIанз хьо я.

Халкъий вахар дегIадоалор,

Машар кхайкор хIанз хьо я.

Из хьа накха сийрдабоахаш,

Турпалхочун седкъа ба.

Ираз долаш хьоца бахаш,

Уж хьа йижарий а ба…»

ВIалла шеко яц, уж мугIараш цо Лемкайна хетадаь хиларах, хIана аьлча из стихотворени язъеча заман чухь гIалгIашта юкъе цаI мара кхалсаг хиннаяц, цо ма аллара, «турпалхочун седкъа» лелабеш. Цул совгIа Озиев хиннав Барахоевай юртхо а. Из яьхача моттигах хIанз Дошлакъий-Юрт лоархI, хIаьта Салмана а ше дунен чу мел яьккха ха цу юрта вахаш яьккхай.

ГIорваьннача скульптора, суртанча хиннача Мамилов Руслана сурт диллад цун. ХIаьта Лемкай йиIий Тамаре воIа Тимура яхачох, Москве ВДНХ лаьттай дояркай бюст. «Цунна шоллагIа дошо седкъа бала аьнна арадаьнна указ хиннад. Цу хана ВДНХ уж шаккха дошо седкъа а уллаш, хьаяь бюст яр латташ. Из иштта латташ бIаргаяйнарех ва со-се а. Лемка цамогаш а хинна, цул тIехьагIа цун кхалхар нийсденна, хьа ца луш бисар из шоллагIбола седкъа. Из дош юха хьал а айдаь, из седкъа вай хьакимаша цIабеча нийса хургдар аьнна хет сона», — йоах Тимура. Берригача гIалгIаша аргдар да цо яхар. Нагахьа санна из указ кулг яздаь хиннадале, Лемкай шоллагIбола седкъа цIабар вай хьакимий декхар да. Уж хинна ца Iеш, кхы а дукха паччахьалкхен совгIаташ тийннад Барахоевайна. Царех я Ленина орден, Къахьегама ЦIеча Байракха орден, Октябрьски революце орден, дукха медалаш. Из лелае аьнна еннаяр, ер йоазув дIадолалуш, аз хьоахаяь «Волга». Цунбар санна бос болаш, цу тайпара машен районе яцар, цудухьа цу сахьате ховра йоагIар малий. Цун цIи лелаеш я Дошлакъий-Юртара цхьа улица.

Уж шеддар дIадаьлча, ший берий дика нана яр из. ЙоI-воI хиннад цун. Тамарий йоккхагIа хиннай, из яьй 1937 шера, кхы цхьаькха шу даьлча, 1938 шера ваь хиннав Муса. Царна –лаьрхIа нанас хьадайта хинна цIенош хIанз а дагIаш да из яьхача коа. Тахан дераш санна лакха а говр хахккал дIаьха а дац уж, хIаьта а цун дезала кхоачам боллаш паргIато хиннай цар тхов кIалха. ХIанз цхьацца цIенош а тикаш а го йиш цига керда хьатIаяь.

1954 шера, ткъеста шу даьннача хана, ший йоI Наьсар-Кертерча Кодзоев Мухтара Iумарага дIалу нанас а кхоачарле йолча наха а. Вай Сибрера цIадаьхкача денз, уж дезал Наьсарерча Орджоникидзе цIерагIча улицагIа баьхаб, хIанз а бах. Тамареи Iмареи ворхI дезалхо ва – виъ воIи ши йоIи. Шоай ханашка хьежача, уж дIаязбе беза укх аргIагIа: Мадина, Лида, Руслан, Тимур, Назир, Мухьмад, Макшарип. 1975 шерага кхаччалца Тамарий ший бераш кхедеш, цIа леладеш, цIагIа яьгIай. Цу шера денз, бераш ондадаьнначул тIехьагIа, из балха йода ГI. Ахриева цIерагIча «Электроинструмент» яхача завода литейни цехе. 1989 шерага кхаччалца цига къахьегаш а хул. Тамарий тахан а могаш-маьрша я. Соца къамаьл деча хана, хIама дика дагадоагIаш а шаьра хьадувцаш а яр. Укх шера нийсса 80 шу даьннад цун. Деррига бераш вахаре хоза дIанийсденнад. ХIаравар, ше-ший моттиг хьа а лаьца, дIаводаш ва. ЦIен-да Iумар воаца-м, бакъдар аьлча, дикка ха я.

1938 шера ваь хинна воI наьнаца цхьан коа вахаш вар. Из вар Лемкай машен лелаяьр а, из дIа-юха кхувлаш хиннар а. Мусас гаргалол тессаяр Ачалкхерча нахаца, цигара Точиева Аза яр цо йоалаяр. Наьсарерча мельзаводе 33 шера болх бир цо, из вар цига хьадена ялат хьачуийдеш. 1993 шера, ший 55 шу даьннача хана, велар Муса. Лемка яьхача коа хIанз вахар цун воI Мухьмад ва. ВиIий а йиIий а дезалашта дагайоагIа мехка цIихеза хинна шоай кхоаччара гаргара саг. «Тамашийна кIаьда дог долаш, нах дукха безаш саг яр из, — йоах Тимура.- Тха нана цаI мара йоI яцар цун, цудухьа даим цунна а цо Iодаьча тхона а гIо эшаш хилча, эггара хьалха оарцагIйоагIаш хиннар из яр. Ше Москве яха, цигара цIайоагIаш хилча, массанена совгIаташ дахьаргдар. Наха дикахетар де ховш яр из.»

1976 шера Барахоева Лемка пенсе йода. Цу хана цхьацца лазараш гучадувла доладеннадар цун. Лидас яхачох, доахангара хьадаьннача бруцеллёз яхача лазаро кIалдитадар цун гош. ТIехьарча шерашка саготдеш дог а лакхлуш дола цIий а дар. ХIаьта а каст-каста ше болх баьча ферме ца яхача Iелуцар Лемка, ше кхебаьча дояркай гIулакхаш довза ловра. Цо хьехам луш, кхийнабар укхаза болх беш хинна Оздоева Люба, Мальсагова Макка, Цолоева Тамарий, Мархиева Лиза, кхыбараш. Цар доахача толамех боккха кхаъ хулар хьехамчанна. Каст-каста из йолча хьоашалгIа бахе нийслора дояркаш шоаш а. Къаьстта из цIагIа сецачул тIехьагIа, цунга фу хьал да, фу эш хьажа ихарех яр ши энгар хулаш йола Мальсагова Маккеи Лемкаи, Цолоева Рукъет. Дувца а дагабовла хIама цар дукха хулар. ХIаьта а къаьстта цар теркам тIабохийташ хиннар яр Барахоевай могашал. Из цу хана къахьегама ветерана дика яцар ала деза. Метта Iойижа, кIалйиса ха яккханзар Лемкас. ЦIаьхха, цхьаннена дагадоацача хана, кхелхар из. 1988 шера 25 апреле детта ца луш сецар вахара халонаша гIелдаь дог. ШоллагIча дийнахьа (26 апреле) доккха таьзет эттар турпал яьхача коа. Из дIаеллар Дошлакъий-Юртарча кашамашка. Бакъда цу тIа кхоачалуш дац цун вахар, ший къаман вахаре, къахьега Iемача кулгашца дошо оагIув язъяьй Лемкас. Цо цIаккха йицйолийтаргьяц бе-беча ноахалашта кхалсаг ше а цо яьккха хала урхе а. Къоначарна даим масал хинна латтаргья цо йита тIехьале. Мел дукха замаш дIаахарах, музеяша дувцаргда мишта яьха, малагIа гIулакхаш карахдаьнна, ший къаман сий мишта даьккха саг яр из. Йоазонхой а журналисташ а цкъа яздаь Iергбац цо яьккхача къахьегама сийленах. Цхьаькха а да, укхаза хьоахаде дезаш. Массехк ноахал да цох шийх хьадаьнна а. Цо а хьахайт Лемка яхаш йолга, из ях ший берий, цар берий оамалашка. ТIехьа тIабоагIарий оамалашка а яхаргья из иштта. Цун цIий кIеззига а шоай пхаьнашка лела нах, из ше санна сабаре, кура-сонта боацаш, «со» аьнна боацаш ба. Укхаза дагадох сона дIадахача бIаьшерен 70-гIа шераш. Школа яьккха ваьннача 1975 шера со деша эттар Нохч-ГIалгIай паччахьалкхен университета филологически факультета къаман отделене. Цу хана цига, шоллагIча курсе дIачуяьнна, дешаш яр Кодзоева Мадина яхаш йоI. Со дунен чу дала хьакхеллача денз, цул сабарех вайнаьха кхалсаг яйнаяц сона е хьалха а е тIехьа а. Из чIоагIа йистхинна, гоама бIарахьежа дагадоагIаш цхьа студент хуле тамаш я. Цу хана тхона хацар из мичара хьадоагIаш да. Из мукъагIа Лемкай йиIий Тамаре йоI хиннаяр. Наьн-наьна сабар дар аьнна хет сона Мадинай оамалца хиннар. Ше цун йиIий-йоI йолга цхьан сага дIа ца хайташ, университет яьккха яьлар из. Из яхаш яр Минуткерча университета общежите. Цига а, «со иштта я» аьнна хьоаха ца деш, чакхъяьлар Кодзоева. ХIанз, ер йоазув де волавелча, мара сона а ханзар, из Тамаре берашта юкъе эггара йоккхагIйола йоI йолга. Каст-каста го йиш я Мадина автобусаца Магасе йодаш, цига яхаш я йоах из карарча хана. Со университете деша вагIача хана, цхьа цIихеза журналист вера со волча. Со цу хана цхьацца хIама яздеш а, Шолжа-ГIалий тIарча журналисташта кIезига-дукха вовзаш а вар. Цудухьа, сох тешам хеташ, венавар из. Из вайта хила тарлора Мадинай цIенца гаргалол хотта безам болча сага.

— Кодзоева яхаш йоI йий шо долча деша ягIаш? – хаьттар цо сога.

— Я, — аьлар аз, — бакъда са къамаьл доагIаш яц из, кхыча курсе я из дешаш.

-Фу саг я из оамала, гIулакха?

Укхаза, сов сабаре йола Мадина дагайийха, кIеззига вела ца велча Iеваланзар со.

-ХIана вел хьо? – шекваьлар са хьаьша.

-Сов сабаре из хиларах вел-кх, — аьлар аз. Цу хана вIалла дагадацар сона Лемкай гаргара саг из хург ма йий аьнна, бакъда тешал-м чIоагIа дир аз цунна. Сона дагадоагIаш, иштта тешал даьдац аз цхьан сага.

Ер йоазув де волавелча, гучаяьлар сона со цецваьккха цхьаькха моттиг а. Тхоца университете массехк курс лохагIа (ши курс яр мотт сона) дешаш вар Мержоев Османа Ваха. Цхьана даьккхача кхаь шера цкъаь-цкъа Лемка ший даь-йиша хилар хьоахаданзар цо. Наха юкъе белгалвала гIерташ, ше цхьаццадолча хIамашта кхычарел тIех хеташ, вацар из зIамига саг а. Дийнахьа деша а дешаш, ди юккъа бийсан болх а беш, хьавоагIар Мержоев. Иштта сабаре а моллагIа ше ду хIама уйла йий деш а вар Барахоевай веший-воI. Даьшкара хьайоагIаш яр цун оамал а.

Вай беррига кагий нахи мехкарийи Барахоева Лемка санна хIаман сатохаш, шоаш дIадоладаь гIулакх дизза дIачакхдоаккхаш, кура-сонта боацаш, наха безаш хилар ловргдар сона.

С. Арчаков,

йоазонхо

Сурташ тIа: 1) Барахоева Лемка; 2)Наьсарен района хьакимаши

Барахоева Лемкаи. Хетаргахьа, сурт даьккхад, къахьегама турпала седкъа бахьаш, из цIаенача хана.

 
По теме
Гобаьккха дIа мел хьежача хьалъеш латташ гIишлош я вай республике. Хьалха лоха, къаьна, тиша цIенош даьгIача моттигашка урагIъух массехк гIат дола вIаштIардаь цIенош.
Вайх дукхагIчарна шийх дика, мега саг хета. ХIаравар хила тарлу ше кхычарел мегашагIа, эздийгIа хеташ.
В связи с предстоящим юбилеем 100-летия образования ингушской государственности, Министерство культуры напоминает о Республиканском конкурсе на создание лучшей композиции, в рамках подготовки к юбилейному праздничному мероприятию.
Источник фото: Фото редакции Полиция от местной жительницы узнала, что женщина, которая назвалась Светланой Федоровой, под предлогом продажи посредством соцсетей мебели, бытовой техники и посуды, в 2022-2023 гг.
Источник фото: Фото редакции Национальный проект «Демография», как известно, нацелен на улучшение благосостояния семей за счет мер финансовой помощи, которые будут способствовать повышению рождаемости,
Глава Ингушетии Махмуд-Али Калиматов проверил, как ведутся восстановительные работы в многоквартирном доме, который пострадал в ходе проведения контртеррористической операции в Карабулаке.
В Государственном музее изобразительных искусств Республики Ингушетия открылась выставка произведений живописи «Вместе с Россией!».
С постоянным развитием технологий и возрастанием сложности задач, перед которыми стоят государственные структуры, использование цифровых решений и инструментов становится все более актуальным и необходимым.
Новая школа в с.п. Сурхахи открыла свои двери для учеников. Теперь у юных жителей сельского поселения есть достойные условия для получения знаний, социализации, духовного и физического развития и др.
Источник фото: Фото редакции По информации отделения, уже второй раз представители регионального управления федеральной службы безопасности страны передали общественникам свыше двадцати тонн продуктов длительного хран
В Назрани в 2025 году планируется обустройство 4-х общественных территорий - Республика Ингушетия Глава Ингушетии Махмуд-Али Калиматов в своем телеграм-канале призвал жителей проголосовать за выбор дизайн-проекта территории по федеральному проекту «Формирование комфортной городской среды».
Республика Ингушетия
Два жителя Ингушетии, которые ранее пострадали на производстве, получили новые автомобили Lada Granta от регионального Отделения Социального фонда России - Социальный фонд России       28 марта двое жителей Ингушетии, пострадавших на производстве, получили от регионального Отделения СФР новые автомобили Lada Granta.
Социальный фонд России
В ОФСИН России по Республике Ингушетия прошли пожарно-тактические учения - ОФСИН по Республике Ингушетия Сотрудниками ведомственной пожарной охраны ОФСИН России по Республике Ингушетия совместно с работниками пожарно-спасательной части № 4 г. Карабулак МЧС России по региону были проведены занятия,
ОФСИН по Республике Ингушетия
Медицинское обследование в 2023 году прошли 124 тыс. несовершеннолетних жителей региона, или 96% от общего числа, сообщили газете «Ингушетия» в пресс-службе Главы и правительства республики.
Газета Ингушетия
Корь - это острое инфекционное заболевание, характеризующееся общей интоксикацией, воспалительными явлениями со стороны слизистых глаз, носоглотки, верхних дыхательных путей, характерной сыпью.
Роспотребнадзор