ХIара бер ший тайпара боча хул даь-наьнеи. Царчул чIоагIагIа боча хул бераш даь-даьи даь-наьнеи иштта кхы цу мугIарах болча наьхеи. Хоза хIама да бер. Хьо кIаьдвелча, хьо оттаа дIадоаккх цо ший тамашийнача хаттарашца, нагахьа хьога гIайгIа яле из а йицйолийт, хьона ший сакъердамилгаш дувцаш. ХIара бера ший тайпара хул оамал, цаI шоллагIччоа тара доацаш. Из бахьан долаш кхы а сакъердамегIа а хул уж.
«Бер доаца цIа сина халбат я», яхад вай даьша. Да а да из ишта. Сага вахар баьддийрзача из сийрда даккха, цун боадо йоае бахьан да бераш. Вай лакхе ма хьоахадара, шоай ловзаргашца, сакъердамилгашца цага бала байбу цар. Бакъда бераш коа, е карта, е цIагIа ца хилча кхы а саготлу. Цудухьа массаза а кха хиннаб даьштеи ноаноштеи керда дезалхо дунен чу валар.
Воай берашца саготалла ара а дайна, царца ха дIахьош оамал яц вай, кхыча наха хьалхашка тоам ца хеташ. Эздел-гIулакх хилар да из. Вай даьша тхьовра денз хьа, даьштеи дезалаи юкъера боарам цIенхашта латтаргболаш лорадаь гIулакх а да. Бакъда ер зама карчарца, укх дунен тIа цхьацца керда хIамаш даржарца нах эргаш ба.
Ер Кавказ фу моттиг я аьлча укх даькъастен чу яьржа йоккха, низбола кхо культура я; эрсий, Iарбий, европейций. Цудухьа цар, Кавказе дахача кагийча къамай культура эшайий кIалъют, шоай низ а, хьинар а вайчул дуккха а чIоагIагIа доландаь. Цу наькъаца вай къама юкъе дукха керда хIамаш юкъе дувла. Цудухьа, моллагIа юкъедоалаш дола хIама вай къаманца товрг а долаш, цо вай халкъа гIулакх толха а дергдоацаш, воай мехкарча Iадаташца а, гIулакхашца а, оамалца а товрдолча тайпара юкъедаккха деза вай.
ТIехьарча шерашка шоай берашца мича гIорба а хац, баха моттиг а яц яхача наха салаIа моттигаш яхка болабеннаб вай мехка. ЧIоагIа лоархIам болаш да, уж моттигаш вай оамалца хилар. ХIаьта цу тайпара моттигаш вай мехка йий хьажардухьа, араваьнна, Назране гIолла аз го баьккхача сона корайир, Базоркин Идриса цIарагIа йолча проспекте цу тайпарча моттигах цаI. Цига нахага гIо ала а мегаргда. Из я ший тайпара цIи а йолаш берий чам тIагIоргболаш, кагий бераш а, шоай берашца боккхагIий а баха мегаргболаш моттиг я «БаскилЬг» яха кафе.
Укхаза я кердача замано дIадеха гIулакх хьал а дузаргдолаш, къаман гIулакх эша а лургдоацаш, ваIа а салаIа а моттиг. ХIаьта берашта, къаьстта чIоагIа салоIам хул укхаза. Берий даар, цар са тIалатташ мел дола хIама дог Iаббалца даа йиш йолаш цу чу долаш да. Чура, -тIера къаман IаьдалагIа кийчъяьй моттиг. Берашта яь печенеш, морожнеш гIалгIай къонзолгашца догамаш а даь я.
Лакхе вай хьоахадаь гIулакх теркал а даь, берашта салоIам бе моттиг мишта малагIча аькъаца вIаштIехьа яьккхача мегаргьяр-хьогI аьнна дукхачарна вовзаш вола цIихеззача юкъара болх лелабеча Бузуртананаькъан Ахьмада хьайийлай ер кафе. Из хьаеллар мIан фу дар а, тахан малагIча боарамах из болх беш я а дIахо доашхаргда вай Ахьмадаца шийца.
— Мел ха я оаша цу кафе болх дIаболабаь?
— Кафе «Баскильг» хьайийла цхьа шу совгIа ха я.
— Бахьан фу дар из кафе Iа цига хьаеллар?
— Дукханешта ха ма хой, хьалха цхьан хана цига хьайийла «Нитра» яхаш цхьа кафе яр, бакъда гIулакх кIала диса дIакъайла лаьттар из цхьан юкъа. ТIаккха из кафе йолча дас сога аьлар, нагахьа санна цхьа лерттIа цIена из моттиг лоатта а ергйолаш саг кораволре аренда дIалургьяр аз из. Фу дича бакъхьа дар-хьогI аьнна. ТIаккха, наха а, хьайийлачоа а пайда баргболаш дикка уйла а яь, аз лаьрхIар цунгара из аренда хьа а ийца цох берий кафе е. Ши-кхо шу хьалха да из. Сона цу хана дагадехар фу дар, вай мехка белгга берашта лаьрхIа, берригача кхоачамца кафе яцар. Цудухьа из цу чу хургдолаш кафе хьаелла лаьрхIар аз. Мичча хана саг хьавеча, берашта товча тайпара, чура а тIера а из царна сакъердам хургболча тайпара. Цул совгIа, цхьа моллагIа берашта цIай вIашагIкхетараш дIакхахьа а йиш хургйолаш цу чу.
— Хьанна лаьрхIа я из?
— Я-м дезала кафе я из. Ма хулий шоай бераш а ийца дIа а баха дай-ноаной ха дIаяхьа чам болаш гIулакх. Цу гIулакха аьнна, царна салаIа моттиг хургйолаш баь болх ба из. Укх кафе хьал миштад аьлча берий-дезала кафе аьнна я ер.тIаккха цу гIулакха чудоагIача тайпра хьа а кийчъяь, даар а цу боарамах хургдолаш хьачувенача сага вагIа а, ха дIаяхьа а паргIата, салоIам болаш хургдолаш яьй оаха из хьа. Цхьаволча воккхагIволча сага а хеталу, мецвена ше чувеча, нийскхаьчавий-хьогI ше аьле хеталу.
— Хулий цига бераш, боагIий шунцига кагий хьаьший?
— Цу юхе берий атракционаш я, гонахьа дукха берингаш я, школаш я цигара бераш дукха хул даьхке. Берий цхьацца уж баь денош дездеш а, е шоай чухецара сайренаш езъе даьхке а, е цхьа моллагIча хIаманна хетадаь вIашагIкхетар дIахаьш даьхке а тайп-тайпарча наькъашца бераш хул укхаза даьхке. ТIаккха цу берашта сакъердам хуоргболча тайпара кийчам ба цу чу. Нагахьа санна къаьстта йиIигашта лаьрхIа яле, е кIаьнкашта лаьрхIа яле, е кIаьнкашта а йиIигашта а шиннешта лаьрхIа яле цар дIадехачунга хьежжа кхоачам бу оаха.
— Iа ма аьларий тхьовра наха а, кафе йолча даьна а пайда хулабалара аьнна дагадеха баь болх ба ер аьнна. Из кафе кхоачамца лоаттае а, болхлошта алапи дала а Iалашо е аьттув боалий шун?
— Юххьанца доладаь хIама боча а, хало а хул. Из дIакога тIа даргдолаш кIезиг долчоа сатоха а, нах тIаоза а къахьега дезаш хул. Иштта болх баьб оаха а юхьанца. ХIаьта хIанз каст-каста бераш доагIа укхаза, геттара зIамига бераш доладий ноаной а боагIа. пайда сов боаккха беце а, кIезига-кIезига, болх беш, нах тIаозаш къахьегаш да тхо. ХIа аьнна, цу сахьате хьахилац цхьаккха а хIама. лерттIа из дIадоладалийта бетташкахьа, шерашкахьа къахьега дезаш хул.
— Берий ха белгалъяь хIам дий шун, фу ха йолаш бераш да цига аха йиш йолаш?
— Тхьовра аз ма аьларий берий-дезала кафе я из аьнна. Укхаза дахка йиш йолаш да, геттара зIамига бераш а, вай школашка деша дагIа бераш а. Цул совгIа царца цар дай ноаной а бахка йиш йолаш ба. Иштта укхаза аьттув ба берий даарал совгIа цхьацца шоашта ловзаргашца а, сакъердаме книжка деша а, е Iилманца дувзаденна, е кхыдола хIама ха чам бале из а довза аьттув ба. Цу гIулакха лаьрххIа теркам баьб оаха.
— Даара дукхагIа берий ма дий шун укх чу. ХIанз из гIалгIай къоанзолгашца кийчде мишта вIаштIехьадаьннад шун, мичара дагадехад шоана из?
— Ше, ахкан кафе аьнна ма йий из. Оаха укх чу кхы даа хIама ер мара хургдац аьнна белгалдаь хIама дац. ДукхагIа вай из берий хилийтар да оаха тхоашта хьалхашка оттадаь декхар. ХIанз кафе цIи а оаха гIалгIай меттала оттаяьй, дуккха кхы а цIераш йолашше гIалгIай меттала из хилйта, бераш цунна тIаоза. Баскилг массаза а вай хоза лоархIаш, дукха дезаш, цун Iахара илли локхача хьисапе доландаь цунга ладувгIаш дийнат ма дий. Из а теркал даьд оаха. Вешта, гIалгIай мотт а, гIалгIай гIулакх а дукха даржа далар аьнна из уйла а я тха. Дувцарца а доацаш, гIулакхашца из хургдолаш. Цкъа дале берий IаьалагIа хьахьекха латташ а да из баскилг, цул совгIа гIалгIай меттала IотIаяздаь а да из. ТIаккха керда даккхар а хул из. ТIаккха тха уйла мишта я аьлча, къаьстта къаман дар аьнна деце а даар, цу чу хьакийчадеш дола хIама гIалгIай цIараш йолаш хургйолаш. ХIанз оаха уж юкъе яха печенеш, дукханешта хета, гIалгIай вIалла хиннайий хьогI печенеш аьле. Къаьстта печини хиннаеце а, цох тара хIамилгаш хиннай, вай къаман къонхолгаш а долаш. ТIаккха из керда юкъе даьннача хIаманца вайдар юкъе а делла хьаметта оттаде йиш я. Цу берий даарашта IотIадилла йиш я вай къаманга товш дола суртилгаш. БIожолгаш хиннай вай, аьнна Iа а ма дийцарий из цкъа. Лоацца аьлча, долаш долча хIамах вайдар дIа а хотташ из вай дийна лоаттадеш хилча дахаргда из. Цу тайпара никъ лаьцаб оаха даараш хьакийчдаргахьа.
— Воккха Iилманхо хиннача Дахкилганаькъан ИбрахIима «Берд», яхача ший романа тIа хьоахаю уж бIожолгаш вай къаман хинна хилар а, цIай дездеш хIама хилча хоза кийча а дай уж наха дIа-хьа декъаш хинна хилар а. геттара бакъахьа да из юкъе даьккха. ТIаккха шоай кафес дага а еха, вай къаман даарех да а аргдолаш хIама кхолла уйла йолаш дий шо?
— ХIанз дIа, «Нана Наьсаре, Элдарха-ГIала», яхча кафешка уж Iоехкача Ведзажанаькъан Анзора да ший цу тайпара цIараш а йолаш дукха дуа хIамаш. Вай меттаца та а товш, кхычахьа дерригача дунен тIа лелаш дола даараш юкъе даьхад цо. Наха хоза хеташ уж дуа а дуъ, цул совгIа, лелаш бар гIалгIай мотт а ба. Ишта цу тайпара цхьа хIама юкъе даккха уйла йолаш да тхо а.
— Хьлха вай хана хулар-кх, берашта лаьрхIе оттадий гонахьа лохига гIандаш а латташ царна хIама даа оттадий лохиго шу. Из шоай моттиг йолга а ховш, боккхагIий багIачахьа тIа ца гIерташ шоай шунгахьа удаш хулар бераш. ХIаьта цхьа зIамиго хьаяь маькха олг хилча-м, из бIарча цIай дар. Цу тайпра хIама дий шун лаьрхIа.
— Да. ХIанз мишта хул. Дехьа Iа бера хьалхашка доккха чIапилг Iооттадича из деррига дуаргдац беро. Бакъда, Iа цун зIамиго долаш чIапилг Iооттадича, цо из гIад а даха дIадуаргда шийна даьлга кхета а даь. Е кхыдола даар а хьакийде йиш я зIамиго, берий IаьдалагIа. иштта цу тайпара хIамаш юкъе доахаш а да тхо.
— ХIанз вай хиннача къамаьлах хьахов-кх, нагахьа санна шоай цIайда ле из а, е кхыдола вIашагIкхетар дале из а берашца укхаза дIадахьа йиш хилар.
— Укхаза дунен юкъерча деной цIай а, берий цIай а, бусалба динцара цIай а иштта кхы дукха вIашагIкхетараш де йиш йолаш да. Царех цхьадараш хила а хиннад тха укхаза. Шийна фу деза сага ахьааьлча цун товча тайпара моттиг а даар а оаха хьакийчду, берашта дукхагIа салоIам хургболча тайпара.
— Нагахь санна ишта ер «Баскильг» мо йола кафе хьаелла чам болаш саг хилча, цу наха фу хьалха доаккхаргдар Iа?
— Тахан фуннагIа вайд ой а воай къам лорадеча наькъашца хьаде аьттув ба вай. ХIана аьлча, фуннагIа атта тIакхача йиш йолаш да укх дунен тIа. Эггар тIехдола керда юкъедаьккха хIама, цу сахьате хьачуда аьттув ба вай, вIалла хало а йоацаш. Цудухьа, шийдар дута а дуташ, наьхадар хьаэца аттагIа хул сага. ФуннагIа ше юкъе доаккхе а, вай къаман гIулакхашца товрг а долаш, вай къам алсам а даргдолаш хила деза из. ТIаккха, аьттув баргба вай, воай халкъ хьаькъале а долаш дитадезар, де дезар фуд а ховш хьакхеде. Тахан нах гIад а бахе болх, къаман дуа хIама долча. Из фуд, наьха чам ба цу хIаманца, деза из наха. ТIаккха, мегаций вай уж хьаелла?
— Дика да, Ахьмад. Шун Дала аьттув боаккхалба. Баркал, тха хаттарашта жоп деларах.
— Баркал хилда шоана а. Дала аьттув боаккхалба вай массане а.
Вай даьша оалаш да, «Сага лайча цун вIаштIехьадаргдоацаш хIама дац», аьле. Долаш да из. МоллагIа ше хьадеш дола хIама, Ахьмада лакхе ма аллара шийна пайда барал совгIа, мехка, гонахьарча халкъа пайда хургболча наькъаца хьадеш хилавеза саг. Ишта хуле, цун Дала аьттув боаккхаргба.
Со хиннав цу кафе бераш а ийца ваха. Со шоашца воацаш мо, кафера хьал бIаргадайча, цунца дIаийна цу чура арабовла безам боацаш хала дIадигар аз бераш. Бакъда, тIехьагIа уж юхадига дезаргда са.
Матенаькъан Илез