«Вай деций, вай кIантий деций…»

Сайрангахьа лестача хана, Шолжа-ГIалий тIарча артистий цIен коа техача гIанда тIа вагIаш хулар лоа санна кIайбенна корта бола воккха саг. Юххе гIолла тIехбувлараша дахар-денар хоаттар, вож хьал а айвале, царга сатесса ше вагIаш санна къамаьл де волалора. Цунца къамаьл деш го йиш яр РСФСР халкъа артист, театра актёр Цицкиев Мухьмад, цу дарже вола Хадзиев Махьмадгири, гIорваьннача халхарча хиннача Эсамбаева йоI е сесаг, кхы а дуккхабараш. Массанена товргдолча тайпара, хоза оалар къоаночо ше оала дош. Цига каст-каста кхоачарр со а. Цу хана со вар Нохч-ГIалгIай паччахьалкхен университета 3-ча курса студент. Ший сайрдика ювцар со волга хайча, велар отт къоаночун юхь тIа.

— ХIа, кIаьнк, хьо ва из? – хоаттар цо массаза. – Наьсаре керда фуд? Унииверситете дий керда хIама?

— Ер ма дий ала хIама-м дац, — аьле, хотталора тха шинне къамаьл.

Иштта гIанда тIа вагIаш хиннар вар цIихеза гIалгIай иллиалархо, РСФСР халкъа артист Хамхоев Элмарзий Ахьмад. ЦIагIа цунна сагота яр оалалургдац сога, хIаьта а нахаца къамаьл деш хилча, сапаргIатадоалар къоаночун. Гош тIа ши кулг Iо а гIортадийя, гIоттар из:

— Волле хIаьта, чугIоргда вай, кIеззига болх бергба вай, дукха ца бой.

БIаргса доацаш волча Ахьмада пхьарс лаьце, цIенгахьа водар со, воккхача сага никъ аттагIа хилийта дагахьа. КхоалагIча этажа тIа тIавоалар тхо шиъ. Сталински планах даь, доккха, лакха цIенош дар из вахаш хиннараш. Аьрда оагIорахьа йоаллача наIара тIехьашка къайлавоал тхо шиъ. Безаме, елаенна, духьалйоагIа фусам-нана Лийна. Ше ханага диллача къона еце а, хIаьта а чувенача сага гIулакх де гIерташ, хохкаелча санна лелаш хулар из. Хьаьша хозагIдолча цIагIа чуваьккхе, цу сахьат ноанал цIагIа чуйодар. Со цецвоалар, сов сиха истола тIа цо даар оттадарах. ХIаьта Ахьмад цу юкъа лерттIа цхьа гIаьле оза кхоавацар. Маькх юача пIелгашца, тхьамка кIаьддеш, бе керчайий, берте хьора цо «Любителсие» яха папироса. Алхха уж мара озаш вацар къоано, цкъа царга ваьннилга хургдар-кх цун из. Цо из лотаеш хилча, кIирвенна цун кулгашта бIарахьожарр со. Из цIилеторг тIайла Iетта маькх хьалйоаккхаш санна аййора цо даиман. Е пIелгаш доагадар кхере а е из дикагIа ала баргболаш аййе гIерте а – ший цхьа маIан долаш-м дар цун из. ГIаьле озача хана, гон тIа го боаккхаш Iаьдал дацар Ахьмада. ТIох баь Мисарера пирIовш санна вагIаргвар, вIашкатоIабаь ши го, вIаший юххе латташ когаш болаш. Аз-м цох эздийча сага вагIара кеп яр аргдар, хIана аьлча цхьаккха гIалат доаккхаргдоацача тайпара соцайий хулар цун дегIа хIара маьже, из иштта вагIача хана. Шун тIа вагIаш а иштта йоаккхар цо еррига ха, кхычарна цхьа хьокхам, масал дала ше Iохоавича санна.

ДукхагIйолча хана, Ахьмад цкъа болх баь ца ваьлча, хIама даа раьза хилацар. Ше а хьаьша а шунга дIабехе а, тIехьагIо дуаргда оаха оалар къоаночо. Шортта гIетте, магIа йисте доаллача цIагIа чугIоргвар. Из яр цо ший байташ язъеш йола моттиг. Эззе ниI тIа а къайле, магIарча пен йисте латтача истола тIагIоргвар. Истола уллув, наIаргахьа Iодерзадаь латтача гIанда тIа Iо ховра поэт. Цунна хьалхашка берхIа буа боккхагIбола кад биззе цIенбаь, доакъош даь Iажаш латташ хулар. Юххе гIаьлен сийна бос бола пачка улларр. Уж ши хIама доацаш хилча, ший болх дIаболабацар Ахьмада. Уйла еш, Iаж а буаш, гIаьле а озаш, язйора цо ший стихотворенеш. Биъ е бархI мугI мара язбацар цо дийнахьа. Со сенна везаш хиннав цунна, аьнна, хета хургда шоана. Хамхов ше язде ховш вацар, е деша а ше дешацар цо. Цхьанне дIаязде дезаш хулар цо хьадувцаш дола хIама. Иштта гIалгIа поэтий бе-бе стихотворенеш а гIо деш волча сага ешар цунна. Цхьадолча дийнахьа уж шаккха болх цхьана тарбеш ха йоагIар, цкъаза духхьал стихотворени язъярах кхоачам бора. Болх чакхбаллалца, мел доккха гулакх дахьаш саг варах, Ахьмада ниI къайла хулар, дIайоайий хулар наIарах чувоаллача пенах йоалла зIамига радио. Дер даь ваьнна гIеттача, шортта нийса никъ лехаш волалора наIаргахьа. ДIа -хьа ца кхета гIерташ лаьгIбора цо ший гIа, хIана аьлча дехьа-сехьа книжкаш чулоаттаду ишкап а вокх оагIорахьа диван а латтар. ЦIенъюкъе уллар кIувса хьисапе сома, хоза дорожка. НаIаргага Iокхоаччаше, радио сага сихлора из, тIаккха Iоеллар кхыча цIеношка вугаш йола ниI. Хийла цунга хьежаш, болх баь валарга сатувсаш багIаш хулар из волча баьхка нах. Царех хулар цун нанас яь йиша Либи. Из а къаьна йоккха саг яр, боккхий къонгаш а болаш. Либи маьре яр Ужахьнаькъанга. Ахьмад гIадводар йиша ше волча енилга хайча, хетта волалора могашалах, къонгий вахарах. Сона дагадоагIачох Либе ши воI вар. Дукха а безаме а къамаьлаш деш багIаш хуларр, ха дIаяхарца къайбенна, шоаех бала йиш йоацаш сов кхоачара гаргара нах.

Цхьайолча хана хьежаш вагIар Борис хулар. Шоана массанена, боккхагIа болча наха, дагавоагIа аьнна хет сона иллиалархо, хоровой обществе болх беш хинна Хамхоев Борис. Уж шиъ вIашагIкхийтача, иллейх, уж дIаоалаш болча нахах дола къамаьл долалора. ЛадувгIачоа а дукха сакъердаме хIама хулар цунца. Цкъаза чуйоагIар хьалхарча этажа тIа яхаш йола Горбакова Лида. Из а Боиса нанас яь йиша яр. Тайпан цIи иштта язъяра бахьан дар, цун мар Горбаков яхача тайпах хьаваьнна хилар. Лида гIалгIай мотт дика ховш, из университете хьехаш яр цхьан юкъа. Сона хьийхар цо кIезига-дукха. Из а цу подъезде хьалхарча этажа тIа яхар. Из цига нийсъялара бахьан а дувцаргда аз шоана. Юххьанца Хамхове Ахьмад кхыча сесагаца цу лохерча квартире вахаш хиннав. Сесаг цамогаш хилча, бIарса доацача сага хала хиннад цунга а шийга хьежа. Цудухьа Ахьмад кхыъкхе саг йоалаяь, лакхе хьалтIаваьннавар, хIаьта могаш йоацачунна мел эша хIама лоаттадергдолаш, цунга хьожаш бар Лидай дезал. Ала деза, из йоккха саг енначул тIехьагIа царр дIаелла хилар а. Иштта, гаргарча, бовзача, безача наха юкъе, дIадодаш дар Хамхоев Ахьмада вахар. ХIаьта баргса дац ца аьлча, цига денз дIа мел эшар долаш, наха лоархIаш, Iаьдало йоа кхо еш дIадолхар воккхача сага вахар денош. Кхоъ цIа дола квартира яр цун доалахьа главпочтаннаеи филармоненеи юкъерча моттиге. Из, сога хаьттача, дика моттиг яр. Лохе IокIалваьлча коа гараж яр, чулатташ цIенна машен йолаш. Сел эсала доацаш пенси а хьожадаьдар иллиалархочоа.

Сона мишта вайзар Хамхоев Ахьмад духхьашха? Школе дешаш волаш, из поэт хиларал, иллиалархо хиларал совгIа хIама хацар сона. Кхыметтел из бIаргса доацаш волга а дийцадацар тхона, цун вахара а кхоллама а наькъаш Iомадеча хана. Цхьабакъда цун оаз дуккхаза хеза вар со, радио чугIолла. Наьсаре вай цIадаьхкачул тIехьагIа оаха ийцача цIеношка радиорозеткаш йоахкар. Пенах хьастам дIа а техе (цу хана-м йиъсаьна яр уж ши хьастам тоха безаш), Iооллар радио.Цхьацца шу юкъе мара доланза кхо воша вар тхо. Эггара воккхагIчун а даьннадацар тхо цIадоагIаш пхи шу мара. Нана балха а йолаш, тхо цIагIа долча цхьан сарахьа радио чугIолла концерт дар. Хамхоев Ахьмад вар илли оалаш. Наьнага ладувгIийта, цунна дикахетар де лаьрхIар оаха. Радио дIайоайир оаха, нана чуеча цунна хьалокхийтаргдолаш. Каста из чуеча, Iохал аьнна, из Iо а хоаяь, илли хьалкхийта дагахьа хьалсегар оаха пенах боалла биъсаьна «кад». Цхьачар иштта цIи тиллаяр цох. Тхо цец а доалаш, цу чура эрсий меттала дешаш дола хоамаш хьахезар. Нанна дикахетар де вIаштIехьадаланзар тха, концерт чакхдаьнна хиннадар. Оахош лийрхIар дIахайтача, тхох елаенна, радиос болх мишта бу дийцар цо. Бера хана из мара, Хамхоев Ахьмадах ер ма дий аьнна совнагIа хIама хацар сона. Университете деша эттачул тIехьагIа, профессора Дахкильгов ИбрахIима кIоарггачара довзийтар тхона поэта вахар. Къаьстта хоза хетар тхона ИбрахIима цун стихотворенеш ешаш. Саббаре, тайжача оазаца, лерг гIараца къоахка ца деш хулар цун дешар. Иштта еша а еза, сога хаьттача, Хамхоева стихотворенеш. Ахьмад ше чIоагIа кIаьда саг вар. Цун оамалга хьежжа дар цо кхоллаш хинна йоазош а.

Со кхоалагIча курсе вар цу хана. Шовзткъеи итт саг вар тхо цхьан курсе — гIалгIай мотти литературеи хьеха кийчлуш дола студенташ. Царна юкъе цхьабараш стихотворенеш, дувцараш яздара говзал йолаш а бар. Аз стихаш язъю ши-кхо шу дар. Цхьаццанахьа царна кепа тоха а кхийнадар са. ГIалгIай меттаца ювзаенна лекци еша аьнна, чуенача профессора Оздоев ГIайре Фирзас аьлар:

— Новкъостий, ладувгIал сога. Шоана вовзаш хила веза поэт, иллиалархо Хамхоев Ахьмад.

— Вовз тхона, школе Iомаваьв, — аьлар оаха цхьан оазаца.

— Цунна новкъостал эш. ХIанзалца цунца болх беш хинна студент, университет яьккха ваьнна, цIавахав. Мала гIоргвар шух Ахьмада гIо де?

Саг йистхиланзар, хетаргахьа, цунна де дезар малагI новкъостал да ца ховш Iеш бар кагий нахи мехкарийи, Iимад ца йоаккхаш. Тхона ховра цунна гIо деш хиннар Долгиев Мухьмад, дукхагIча студенташа Мок оалаш вар из, дийша ваьннилга. Мухьмада каст-каста хьоахадора ше Хамхоев волчара воагIаш хилар.

— МалагIа новкъостал да цунна эшар? – хаьттар аз, кхы Iе ца луш.

— Хала хIама дац из, — согахьа хьайийрзар профессор, — цо хьадувцаш дола хIама дIаязде мара дезац. Ахьмада шийна язде хац, бIаргса доацаш ва из.

Кхы дукха уйла ца еш:

— Со гIоргва цига, — аьлар аз. Цкъа-дале, бокъонца вола поэт вовзар хулар сона; шозлагIа-дале, сай йоазош дикагIа де Iомавала таро а яр са хIанз.

— Аз хьайна дIалуча номерах телефон дIатохаргья Iа. Юхедисар Ахьмада ше хьааргда хьога, — аьнна, телефона номер хьаелар цо.

Дешар чакхдаьлча, сихха буфете хIама кхаьлла, дIатехар аз Хамхоевга телефон. Ше сога хьежаш ва. Аьлар фусам-дас. Дукха хала лаха езаш яцар са ваха веза моттиг. Айса цига яьккхача хана, город дика Iомаяь вар со. ХIанз са ваха везар-м геттара атта короргйолаш моттиг яр. Университета юххе трамвай тIа IотIахайча, ши остановка мара ваха везацар ЦIеча фронтовикий улица тIа кхача. Цига яр Ахьмад Iеш йола че. Воддаше кхоалагIча этажа тIа ваьнна, гургал техар аз. Сона моттар ниI хьаелла е воI е йоI доагIаргда, уж цIагIа беце сесаг йоагIаргья. ТIехьагIа сона хайра Ахьмада тIехье йоацилга. Цу шинна а сесага даь бер дацар цун. Со цига вахача дийнахьа, цIен-нана а цхьацца хIама эца араяьнна нийсденнадар гIулакх. НиI хьайийллар. Сона хьалхашка латтар юкъерча дегIара, лоа санна кIайбенна корта бола воккха саг. Шерра хьайийллача наIарга, венача хьаьшо фу оал ладувгIаш латтар со гуш воаца Ахьмад. Сайре дика а йийца, се дIавовзийтар аз. Фусам-дас, уйча дIачуваьлча, мархIавеллар со. Аз кхетадаьчох, кулга оамалца хьежар из со малагIча дегIара саг ва. Цу дийнахьа довзар а кIезиг-дукха болх бар а хилар тха. Болх баь а даьнна, тхо Iоъарадаьлча, фусам-нана а чуенаяр. Со цун сесаг вайнаьха саг я мотташ хиннавар. Бакъда из иштта хиннадацар, къамах немце яр из, Лийна яхаш цIи а йолаш. Лакхорча дегIара, юхьа сийрда саг яр из, сиха йолаялар а долаш. ЦIагIа хьадеча хIаманга а Ахьмадага хьажарга а диллача, хьинар долаш кхалсаг яр, ала деза цох. Маьре а яха, хьехархо а йолаш, Эльза яхаш йоI яр цун. Нана а Ахьмад а волча йоагIаш, уж чIоагIа лоархIаш яр хьехархо. Каст-каста цунца хулар кхувш воагIа ши кIаьнк. Цар а саготдалийтацар Хамхоева, ший виIий-йиIий деце а, цар дог хьестар воккхача сага. Лийнай найц а дикка накъавоалар, къаьстта Ахьмад дIа-юха вига везаш хилча. Машен-м яр поэта, бакъда из лалла саг арахьара веха везаш хулар. Иштта моттиг эттача, Эльзай мар оаррцагIвоагIар, шийчо дергдола гIулакх дийя, эзделца, гIулакхаца волаш дIа а водар. Цхьайолча хана, из мукъа ца хилча, студенташкара гIо дехар оаха. Царна юкъе а бар машен лелае бокъо йолаш, из дика лелае ховш, кулг шаьрденна нах. Царех цаI вар соца цхьан курсе дешаш хинна Буро магIара Котиев Зяудин. ТIехьагIа цох хилар ГIалгIай Республикан чурча гIулакхий министра заместитель. Полковник вола из вийра 2004 шера 21-22 июне Наьсарен тIалетача зуламхоша. Иштта тхона накъавоалар цхьаькха студент. Ши-кхо курс лохехьа вагIар ТIой-Юртара Оздоев Мухьмад. Цунца а вай республике гIолла дIа-юха ихар тхо. Дийша ваьлча, вайцигарча ГАИ болхло хилар цох. Иштта яр тха довзара а къахьегама а юхьиг, сога хаьттача. Из беркате а яр.

Мича, сенна ухар тхо цу машенаца? Цу хана кхыметтел «Жигули» яха машен Iаьдала маьхах эца вIаштIехьадалацар моллагIволча мугIарерча сага. Паччахьалкхе поэтаца дика яр. Цунна, кIеззига машен тишъяллал ха яьлча, цIенаяр лора, базар тIа из юхайохкача наха совлен ахчаш тела ца дезаш. Тхо цхьана лелача хана баьде баьццара бос болаш, хьалхара арахийца «Жигули» яр цун. Из дIа а яьккха, тIехьагIа «Газ -24» ийцар Хамхоевс, ше валлалца цунца лийлар. Оаха беш бола никъ тайп-тайпара лостамаш долаш хулар. Нохч-ГIалгIай йоазонхой Союза чуйоагIаш литературан дIадовзийтареи из дешара нах тIахьехаши йола отдел. Цо тайп-тайпарча районашка хьежабора йоазонхой, къахьегамхошца, дешархошца, культуран болхлошца вIашагIкхетар тIадожадийя. Цар баьча балхах, бутт чакхбоалаш, ахча лора. Дуккхача районашка хила дийзар тха а. Масала, Наьсарен районе вIашагIкхетар хилар ГI. Ахриева цIерагIча «Электроинструмент» яхача заводе, МагIалбикерча газ чакхйоахача заводе, Шолжа районерча «Коммунизма никъ» яхача колхозе, Наурски района набахта. ТIеххьара вIашагIкхетар лийца боахкача нахаца дIадихьар. Цига духхьал сои Хамхоеви баьхка ца Iеш, артистийи йоазонхойи бIарчча тоаба яр. Тхоца вар халкъа йоазонхо Боков Ахьмад, РСФСР заслуженни артист Дагаев Валид, йоахонхо Сулаев Мухьмад. Тхо чакхдаьхар, космически кемашка санна ко хьувзадеш йолча наIарех. Уж массехк яр. Асфальт билла хьалхашка майда йолча, эстрада тIа даьхар тхо. ЦIераш йоахаш, дIадовзийтар, из майда йизза лаьттача, лийцача наьха кIор мо Iаьржа гIирс бувхача тутмакхашта. ВIашагIкхетар чакхдаьлча тхона тIабитар цхьацца тхо довзаш бола нах. Царех вар Сакалов Башир. Из сона бер долча хана денз вовзаш вар. Со школе а вахале, аз дийшача Наьсарерча №I йолча школан директор хинна саг вар из. Набахта из кхачара бахьан дар, ахчан тIагIолла къовсам баьнна саг вер. Иштта цу чу воаллар тхона гаьна воацаш кхийна вола Барахоев Саварбик. КIи машен яхьарах бехк баь Арчаков Мухьмад, иштта кхыбараш. Цу нахаца къамаьл хилар са. Царех цхьачар, цIагIа дIаала аьнна декхараш а тIадаьхкадар сона.

Ишттача моттигашка лелача хана, дика нах а бовзаш хул. Тхона а бовзанзар уж кIезига. Царех яр парте Шолжа райкома кхоалагIа секретарь Цурова Фатима, Наьсарерча завода месткома председатель Местоев Хьасан, парте Наьсарен райкома инструктор Арапиев Хьаж-Iумар, нохчий йоазонхой Окуев Шима, Сатуев Хьусен, кхыбараш. Цул совгIа, поэта Озиев Салмана юбилей йолча а хила дийзар тха Дошлакъий-Юрта. Тхо дIа мел кхаьча мотттиг, йийца а варгвац. ХIаьта а царех цаI ювцаргья аз. Наьсаре долаш, аз аьлар Ахьмадага, йоккхача сага чудийхад вай, аьнна. Йокккха саг яр са даь-нана. Цо котамаш йоаяь, хоза шу а оттадь, везвир Хамхоев. Цхьацца къамаьлаш деш а баьгIар уж, дикка ха йоаккхаш. Ала деза, уж шаккха цхьан шера даь хинна хилар. Шинне а 67 – 68 шу даьнна хургдар цар цу заман чухь, цудухьа дувца хIама а корадоагIар, цхьанне мотт вокхо кхета а бора. Йоаккхача сага Ахьмадага аьлар:

— Хоза воалл хьо, хьал-таро да, машен я, кхы фу эш ираз хила?

— ХIай? – ийккхар Ахьмадага. — Со мича воалл хоза? Йоазонхой-м сагIадехаргаш ма бий.

ТIехьагIа Ахьмада аьннар дагалаьце, елалора йоккха саг.

Дукха гаргара нах болаш саг вар иллиалархо. ДагадоагIа, тхоаш Наьсаре Баркинхошка, Осканаькъанга, МагIалбике Додов Iамар-Iаьла, кхыбола бовзаш, безаш хинна нах болча иха. ДIадахача га дезаш а хулар. ГIалгIай IаьдалагI «со воагIа шона» аьле, хьалххе хоам бийя ахац хьоашалгIа. Цудухьа тхо дIакхаьчачул тIехьагIа, котамаш, москалаш йоае болалора. Уж хьаялале дукха ха дIайодар. Иштта кхаь шера гаргга ренспублике гIолла го баьккхар оаха. ВIалла из гаргара воацача наха а чIоагIа сий дора цун. Цкъа бийса яккха чудаха, МагIалбикерча мехкадаьттахой общежите нийсделар тхо. Тхона хьадийллар гостинница номер санна лоаттадеш дола цIа дар. ХIанз мо дагадоагIа сона, сарахьа чуйодаш цун комендант йолча Цечоевас къолночунга хаьтта:

— Ахьмад, даарашта юкъе дукхагIа фу деза хьона?

— Хье сона хIама да йоалле, — аьлар Ахьмада, — хIама эшац хьона, дика диткъо даь, даьтта тIахьекха чIаьпилг мара. Цу сайран цо дена чIаьпилг дуаш, цох боккха тоам хинна Iийра тхо…

Дийкар радио чугIолла иллеш, цар сомаяьхар дег чу хозагIйола уйлаш, дунен тIарча вахарал дикагIа цхьаккха хIама хила йиш йоацилга кхетадайташ, айлуш йоагIар иллиалархочун дега дикахетар деш йола оаз. Цкъа лакхача бердашкара чудетталуш, тIаккха тайжа, дижа, теIа додача шовдан никъ тарлора цох. Цкъаза цецвоал сага оазах ишттал морзал, хозал йоаллаш хиларах. Хозаш долча илле маIан кIоарга, чулоацам бIаьхий хилча юха а юха а цунга ладувгIа безам хул.

Иштта уйлаш йоссар са дег чу массайтта шу хьалха Хамхоев Элмарзий Ахьмада дIааьнна иллеш хьахезача. Хетаргахьа, со санна кхы а дуккха нах хьаьста, гIозбаьха хургба цар. Денала, майрала тIахьехача цар дешо мехкацара, адамленцара, дуненцара безам совбаьккха, бакъахьара кхетам бенна хургба. Шортта ека йолалу йиш, цхьа сатеме хет гонахьа, дегIацара еррига дорхал, эгIаазал дIайоал, дагадох дика мел дар. Делладеннача корах цIаьхха чуйккха бIайха мух санна. Хеталу илле хьалхара мугIараш:

«БIаргаш сийрда цо вай даьхар,

Нийсонца цо наькъаш дехкар,

Ираз долаш, боахам тоабир…»

Духьалъовтт ширача заман сурташ, дегIацара низ совбоалаш санна хеталу. Денал долча баьччан турпала гIулакхаш, сийрда наькъаш, ка ца агаш из кхерама духьаллаттар да укх илле дувцар. Ленинах да из илли, халкъах, мехках, вахарах да. Ек оаз, хьалхашка гIолла тIехлелхаш санна хеталу турпалча сага карахдаьнна гIулакхаш. Юха а хьахоз:

«Ва со Даьхех или оалаш,

Вай лаьчарчий майра дувцаш,

Цхьа барттайна дезал бувцаш -

Деррига из даьр сийдола Ленин ва».

Дуккхача хана цунца а, из санна долча кхыча иллешца а ший къаман тоам беш, цун оамал, эздел, гIулакх хьахьокхаш, хьавера Хамхоев Ахьмад. Поэт, илланча, дика саг… Царех цхьа гIулакх а дизза леладе атта дацар. Хоза, дег чу дужаш дош ала, малхага водаш санна, хала дар. Цунга товш йола йиш яккхар, уж шаккхе толха ца деш, нахага ший оазаца дIакхачийтар маьлха зIы бе кхачарах тара хеталора.

Халача, гIалгIай къаман цхьаккха бокъо ца хиннача паччахьа заман чухь, 1910 шера ноябрь бетта ваьв хургвола поэт. Из ваьча хана, йоазув доацаш хиннад вай зIамига къам, хиннавац профессиональни илланча а. Цхьабакъда иллеш дацар, уж доахаш бола нах бацар ала йиш яц. Сакхетарг хилча денз, Ахьмада шийна бIаргагу из. Ер ваьча Мочкъий-Юрта юхе каст-каста хьалла-Iоа ловзараш да, яхаш, дувцаш хулар; мехкарий, кагий нах вIашагIбетталора, сакъердар, царца самукъадоалар къоаной. ХIара цIагIа яхар санна, хиннай пандар лакха холвш йола йоI. Уж хIамаш зувш волча кIаьнка дега Iоткъам бора цар, гIайгIане йиш Iаьржа морх хилею жар цун дег тIа, сихача ашаро хьалъаййора тIера сигале. Ялх-ворхI шу даьнна кIаьнк вар Ахьмад, эггара хьалха илли ала волалуча хана. Духхьашха цо ше язъяьча байтаца дар, поэта ше ма аллара, укха тайпара дешаш:

«Тиркан тIий туллаш ва

Ма йоахий дукхавахарг,

Аэроплан хохкаш ва

Ма йоахий дукхавахарг…»

Иштта иллеш даха говзал йолаш из хилар мичара хьадоагIаш дар дIатехкача, вайна гучадоал цох дола бакъдар.

— ХIаьта а вахар ашарашца дувзара керттера бахьан хинна дIаэттар са нана Баркинхоева Берда Баку яр, — яхаш дагалувцар Хамхоевс. Из ше а, цун йижарий а, тайпан кхыбола мехкарий а пандар дика локхаш бар.

Нагахьа санна нанас пандар локхаш хилча, цхьанна хIаманга ара ца воалаш, цIагIа вагIа, цунга ладувгIа ловш хулар из. Шийна хьахозача ашарий уйлаш еш, цар маIан а чулоацам а бовза гIерташ, хулар. Цу гIулакхо цкъа безбора цун корта, хIана аьлча гIайгIане ладувгIа йиш локхаш хилча, сагото йоссар кер чу. ТIаккха гIозваьле, дог делаш, уйла ловзаш хулар халха йиш хезача. Пандаро духхьал лерга тоам баь ца Iеш, цунна хьалхашка кхухьарбес-бесара вахара сурташ. ЦIаккха йицлуцар Ахьмада ноанахошкахьарча Эший яхача йоIо локхаш хинна говр хьовзаю йиш. ЧIоагIа хьагар кIаьнк пандар лакха ховш волча сагах, Iомавала ловрий-м дувца а дезацар. Артист яхача дешо къаьстта тоам бора цун дега. Ха-зама сеца латтац, хаьхка йода говр таръеш дIауд из. ДIахьу цо шийца вахара денош, цунцара чам, бесаздоах наькъаш, Iйовхьамаш тIа хобораш, керта тIа йис юлл. Массе тайпа хало шийца йолаш, хилар Хамхоев Ахьмада вахар а. Хийла нийслора дог Iувда денош, юкъ-юкъе дог деладеш ханаш а йоагIар.

ТIехьависано вахар Ахьмад школе деша, хIаьта а хьехашдар сиха хьаэцаш, диц ца долийташ, ди тIехьагIа кердача хьаькъала ганзашка кхача гIерташ хьавоагIар из. Иллешцара, поэзецара доттагIал а айхагIа хила даьлар, дукхагIа байзар поэташ, цар кхолламаш, вахара наькъаш.

— Берий иллеш Iомадеш чIоагIа къахьегар тхоца, — оалар Хамхоевс, — Раиса Владимировна Фигермана. ГIалгIай литератураца, боарам боацаш, боккха безам баро са. Из тхона дег чу дужаргдолча тайпара хьехар Ужахов Мухарбика. Массанена цхьатарра дезаш дар Беков Тембота, Мальсагов Зоврбика йоазош.

Кхувш воагIача Ахьмада ди тIехьа чIоагIагIа езалуш йоагIар ашараш. Царца дувзаденна мел дар довза, Iомаде ловра. Ткъеста шу даьнна хила мегаш вар из, эггара хьалха «Диск» яхача Буро тIарча студе вахача хана. Цига ший музыкальни искусствох йола говзал лакхъе дага вар зIамига саг. Фу студи яр из? Из яр, шийна кулгал деш гIалгIай драматург Мальсагов Оарцхо волаш йола, гIалгIай театра студи. Ахьмада искусствоцара бокъонца дола хьоашал укхаза хьахилар ала мегаргда. ЧIондарг локхаш волча Колесниковца цхьацца балхаш де болабелар уж. Цо локха ашараш дег тIара езаелар зIамсага. Цу хана волавелар иллиалархо вайнаьха халкъа иллеш довза, тахка, Iомаде, дIаала. Вахара деррига хьаькъал, къаман дог-уйла, оамал, хозал царца да аьнна хетар цунна. Ишттача иллешта юкъе а. геттара дего къоабалдеш тIаэцачарех дар Мальсагова Фатимас даьхараш.

1936 шу… Из шу цIаккха дицлургдоацаш, белгала хилар Хомхоева вахаре, хIана аьлча цу хана яздир цо ший эггара дикагIчарех дола, наха дезаденна тIаийца «Йола сога» яха илли. Халкъо ший цIи тиллай цох, «Лорса Лида» аьнна. Из илли кхолладалар овла бовза ловш, цун авторга хаттар дир аз цу хьакъехьа:

— Бокъонца хинна саг я из цу тIа ювцар, е Iайха дагайийха саг я?

Тхоай къамаьл, из дийна волаш, аз дIаяздаьдар Нохч-ГIалгIай радион музыкальни передачан редактора дехар даь хиларах. Из передача хила а хилар дукха ца говш. Са хаттара жоп луш, цо аьлар:

— Цкъа мархаш доасташ, ЖIайрахьа нийсделар тхо. Новкъосташца хьоашалгIа даха дагIача тхона гIулакх деш хьайзар Дала техъа хоза, эздел долаш йола йоI. Юххера, гIейтта тхоаш цигара дIадолхаш, цу йоIага айса илли яздергхиларах хоам бир аз. Яз а дир. Хаматханов Лорса йоI Лида яр из.

Дукха шераш дIадахад из илли яздаьчул тIехьагIа, бакъда тахан а хозаш, адамашта кIорда ца деш, царна тоам беш дек из. Цул тIехьагIа дукха ха ялале воагIа Ахьмад радиои телевиденеи солисталла балха. Юххьанца цунга ладувгIа гулъеннаяр бIарчча комисси. ДIааьлар Ахьмада «Елха нана еций» яха халкъа илли. Шийна из хезача, йийлхар ладувгIарашца хиннга музыкальни передачай редактор Исаева марем.Из илли сов хоза дIаалар, Iеткъа хиннадар цун дега. ЛадийгIачул тIехьагIа, Фегинов яхача пианисьта белгалдаьккхад Ахьмада оаз лирически тенор йолга а цун дика говзал йолга а. Иштта дIаболабаь болх ди тIехьагIа тоалуш боагIар, иллиалархочун цIи шерагIа, дукхагIболча наха дIайовзаш латтар.Къаьстта а гIоръяьлар цун цIи, «Лорса Лида», «Маликет» яха иллеш тIадола пластинкаш араяьлча. Наха чIоагIа хоатташ яр уж, езаш яр.

— ЛаьрххIа со волча вера цу хана Пригородни района парте райкома секретарь Оздоев Абукар. Из пластинка йийхар цо, — дагаух Ахьмада.

Сона дагадоагIа, Бейбутов Рашида иллеш дезаденна болча наха шоай кIаьнкех Рашид аьнна цIи туллар. Цул тIехьагIа Магомаев Муслима иллеш хоза зхеташ хиннараша, уж, шоай къонгех Муслим аьнна цIи туллар. ХIаьта Хамхоевс кхелла «Лорса Лида» яха илли дайзача, гIалгIай йиIигашта юкъе дукхагIа хилар Лида яха цIи лелаераш.

Из илли яздаь шу беркате акла мегаргда Хамхоевна иллиалархочунна а композитора а санна, хIана аьлчап цо хьакхолл наха дезаденна «Ленинах дола илли», иштта «Ираз дола мохк» яхар. Тайп-тайпара хулар Ахьмада иллеш тIа беш бола болх. Цкъаза дешаш хьалхагIа кхоллар, цкъаза – мукъам. Цар хьалха-тIехьа хилар теркалдицар цо, юххера хьахула илли дика хилар дар цунна керттердар.

Iаламате дукха а сакъердаме а нах беттабеннаб цох ший вахара новкъа. Масала, 1936 – 1944 шерашка иллеш дIаоалча Хамхоевна тIехьа пандар локхаш хиннав ерригача Кавказе вовзаш хинна Димаев Iумар. Вайна бовз тахан дика артисташ а хинна дIабаха цун къонгаш Димаев Iаьлеи Анарбеки. Хьалхарвар, деза денош долча хана, ГIалгIай мехка воагIаш ва хIанз а. Джукха везар Ахьмада ше болх баьча «Кавказерча ансамбла» кулгалхо хинна Хамидов Iаддал. Из вайна вовз «БожаIаьла», «Совдати Дауди» яхача пьесай автор санна. Цу тайпарча нахаца ше болх баь хиларах, доаккхал дора Хамхоевс. Иштта доаккхал дора Цицкиев Идрисаца ший хьоашал хинна хиларах а. 1939 шера болх бе болабенна, тIема юхь тIаотталца цхьана хул уж. Идрис балха хьа мишта ийцавар дувцар Ахьмада, цох сакъердам бувлаш:

— Цицкиев, каст-каста базар тIа Iо хайя, дахчан пандар локхаш Iеш хулар. Цхьаццаболча наха, сов хоза цо из лакхарах, цун говзала сий деш, ахча кхоссар. Радиокомитето лаьрхIар, из сов дика пандарча хиларах, балха хьаэца. Бакъда цкъа хьалхагIа цунгара дош даьккхар, кхы базар тIа Iо а хувшаш, пандар локхарг ма бац аьнна. Хьаийцар Идрис балха. ХIанз сискала саготде ца дезаш, алапи дар цун. ХIаьта а цхьан кIира мара сатохадаланзар цунна, базар йоацаш. Из кIира даьлча, юха а базара коа пандар локхаш бIаргавайнавар Цицкиев.

ЦIенах, ковнах ваьнна, Сибрен хало ла езаш а хиннав илланча. Цига ше яьккха ха а; шийна, ший халкъа пайда бе гIерташ, къахьегаш яьккхай цо. Яздаьд керда иллеш, уж наха дIадовзийтар, халача вахаротоIадаь адамий дегаш ураувттадора. 1948 шера Киргизски Паччахьалкхен филармоне солист хул цох. Ший говзал кхы а лакхъе вIаштIехьдоал цун, укхаза болх беча юкъа. Дукха да Ахьмада Киргизе а цигара цIавеча цIагIа яздаь а иллеш, цар цIераш яьха а варгвац.Кхоачам ба уж Мусаева Лейлас, Яндиева Тамарас, Евлоева Раяс. Ужахов Мухьмада, Тимурзиев Бембулата, Ахциева Хадижата, Наурбиев Руслана, Беков ИбрахIима, Барахоев Жамалдас, Зангиев Руслана, кхычар дIааьнна хилар дагадехача. Цу иллей цIераш Iойийшача хов вайна, уж сенах яздаь да: «Ахкан бийса», «Ма хоза я укх вай юрта», «Мочкъий-Юрт», «ХIаний хьо маьлхара», иштта кхы дуккхадараш.

МоцагIа иллиалархо хила шийна гIо даьча нахах Iалаьмате дIайхача, дег тIара доагIача дешашца дувцар цо.Цу тайпарча нахах хиннав дукхагIча даькъе вайнаьха исторически иллеш дIаоалаш хинна Сулейманов Баудди. Каст-каста цунца вIашагIкхетаро, дагавувларо дукха луш хиннад Хамхоевна.

Алхха гIалгIай авторий иллеш дIааьнна Iийнавац из. Цун репертуаре яр классикий произведенеш а. Масала, царех дар Моцарта мукъам баьккха «Ага илли», Римски-Корсакова «Къулбехьен романс», кхыйола произведенеш. Цунна еннаяр еза ши цIи: НГIАССР, РСФСР заслуженни артист яха цIи. ГIалгIай къам хьахилча денз, Россе заслуженни артист цаI мара хиннавац вай иллиалархошта юкъе, из ва Хамхове Элмарзий Ахьмад. Цул совгIа цун дар итт гаргга байташ тIайола книжкаш, уж гIалгIай а эрсий а метта дар. Деша говзанч хинна таржамхо Озерова Ирина яр цун байташ эрсий меттала дешача наха дIайовзийтар.

Эггара тIехьа Хамхоев Ахьмад сона вайра 1981 шера февраль бетта. Из яр аз саг йоалаяь ха. Наьсаре со волча баьхкар Хамхоев Ахьмади, Гагиев Гирихани, Угурчиев Азмат-Гирии. Уж кхоккхе Шолжа-ГIалий тIа Iеш вар, хIаьта со, университет яьккха ваьнна, цхьан юкъа школе болх беш вар Наьсарен районе.

Хамхоев Ахьмад кхелхав I992 шера. Сона чIоагIа новкъа йолаш моттиг нийсъеннай укх тIеххьарча хана, цун кхолламца ювзаенна. Цох йолча урокага кийчо еш волаш, телевидене а моттигерча радио а хаьттар аз, цо дIаоалаш дола иллеш долаш да е дац, вай радио чу даха хIана дахац уж, аьнна. Сона хезар дега чов еш дола къамаьл дар. Уж Шолжа-ГIалий тIа дайна дIадаьннад, Нохч-ГIалгIай республика ехача хана, аьлар сога. Сона хеташ, цун иллеш хила дезаш да Россе радио фондашка а. Уж дий а хьежа, меттаоттаде саг вац-те вай кхъаман юкъе? Веце, ма эхь да из! «Эхь дацар из-м», — ала тарлу цхьаволчо. Вешта, эхь яха дош а тайп-тайпара кхетаду бе-беча наха… Мичча беса дале а, Ахьмада иллеш дуккхача наьха дегашка дахаш да. Дагадох цун «Вай деций, вай кIантий деций, болата дулха дегаш деций…» яха дешаш. Цар дог ураоттаду.

С. Арчаков,

йоазонхо


Ещё новости о событии:

Шин-кхаь дийнахьа догIаш дийлха, хотта баьннабар хьунагIа. Ког лаьтта Iооттабича, хьамча хьекхача санна дIалоацар.
16:36 17.10.2017 Skforussia.Ru - Магас
Сайрангахьа лестача хана, Шолжа-ГIалий тIарча артистий цIен коа техача гIанда тIа вагIаш хулар лоа санна кIайбенна корта бола воккха саг.
16:36 17.10.2017 Skforussia.Ru - Магас
Шин-кхаь дийнахьа догIаш дийлха, хотта баьннабар хьунагIа. Ког лаьтта Iооттабича, хьамча хьекхача санна дIалоацар.
14:15 17.10.2017 Сердало - Магас
Сайрангахьа лестача хана, Шолжа-ГIалий тIарча артистий цIен коа техача гIанда тIа вагIаш хулар лоа санна кIайбенна корта бола воккха саг.
14:14 17.10.2017 Сердало - Магас
 
По теме
Мел дукха, къа а хьийга, болх бирах, кхоачам хургбоацаш, дукха болх ба лазар, у кхийтта могаш боацача наха дарба делга.
Шин-кхаь дийнахьа догIаш дийлха, хотта баьннабар хьунагIа. Ког лаьтта Iооттабича, хьамча хьекхача санна дIалоацар.
Укх деношка «Сердало» газета оагIонаш тIа кепа теха даьлар, массехк номер тIа хинна Озиев Салмана яздаь «Сона дагадоагIача хана гIалгIашта юкъе леладеш хинна даьех диса Iаьдалаш» яха йоазув.
Вай республикан столица Шолжа-ГIалий тIа йолча хана, каст-каста водар со цигарча музыкальни училище.
         Программные средства (мобильные приложения) родительского контроля, устанавливаемые и на техническое устройство (как правило, смартфон), находящееся в пользовании родителя, и на техническое устройство,
Персональные данные, содержащиеся в личном кабинете на портале защищены современными средствами информационной безопасности.
С 2020 года в России появились электронные трудовые книжки. С того момента свыше 3 тысяч работников в Республике Ингушетия подали заявление о переходе на электронную форму записей о своей профессиональной деятельности.
Персональные данные, содержащиеся в личном кабинете на портале защищены современными средствами информационной безопасности.
Мобильный сервис «СВЕТ ОНЛАЙН» создан для удобства потребителей электроэнергии, в рамках внедрения современных цифровых решений в передовых отраслях экономики.
Персональные данные, содержащиеся в личном кабинете на портале защищены современными средствами информационной безопасности.
В ОФСИН России по Республике Ингушетия прошли пожарно-тактические учения - ОФСИН по Республике Ингушетия Сотрудниками ведомственной пожарной охраны ОФСИН России по Республике Ингушетия совместно с работниками пожарно-спасательной части № 4 г. Карабулак МЧС России по региону были проведены занятия,
ОФСИН по Республике Ингушетия
Суд апелляционной инстанции по уголовным делам Верховного суда Ингушетии 28.03.2024 рассмотрел материал досудебного производства по апелляционной жалобе защитника на постановление Магасского районного суда,
Верховный Суд
Корь - это острое инфекционное заболевание, характеризующееся общей интоксикацией, воспалительными явлениями со стороны слизистых глаз, носоглотки, верхних дыхательных путей, характерной сыпью.
Роспотребнадзор
В рамках реализации всероссийского проекта «ДоброВСело» врачи Сунженской центральной районной больницы совместно с волонтерами-медиками провели масштабное профилактическое мероприятие в сельских поселениях Чемульга и Аршты.
Газета Ингушетия
Стартовал региональный этап Всероссийского конкурса исследовательских проектов «Без срока давности» - Министерство Образования С 20 марта стартовал региональный этап Всероссийского конкурса исследовательских проектов «Без срока давности», который продлится до 10 апреля 2024 года.
Министерство Образования