​Даьштеи-ноаноштеи, дезал хьалкхебарах бола хьехам


Дала йоах къуръаначу:

«ХIей има дила нах шоай дегIамаш а лораде, шоай дезал а лорабе жожагIтенна цIерах, кхерехеи нахахеи лотаяча».

ЖожагIтенах ший дегI лорадара фу де деза саго? — Дала де аьнна хIамаш хьадеш, ма де аьнна хIамаш дуташ, гIалат ваьлча тоба деш хила вез. Ший дезал лорабар — царна дына дIахьехарца, хоза гIулакх хьехарца хила деза. Дезал во хьалкхуй дяштеи-ноаноштеи дуненначухь а бала хул, къематденчухь а царга хоаттаргба уж, нагахьа цар бехка уж дезал харц баьннабале. Пайхамара, Даьла солот-салам хилда цунна, аьннад:

«ШоагI хIаравар Iу ва, хIаранегара ший IулагIа хоаттарг а да...».

Дай-ноаной декхар да шоай дезала нафкъат далар (даар-малар, тIадувха барзкъа, чуIе фусам), шоай низ кхачар боарраме. Иштта декхар ба уж царна дына хьеха, хоза гIулакх Iомаде. ТIакха из дIахьехашвола саг, ше дын леладеш а хила веза, хоза гIулакх долаш а хила веза. Цулла совгIа из дIахьехаш дола наькъаш довзаш а хила веза. Цудухьа, дезал хьалкхебар, бусулба дынгахьа малагIча наькъашца да хьожаргда вай.

ШариIато хьарам лоархI наьха гIалаташ дувцар, хIаьта дас-нанас, берашта дIа а хозаш уж дувце, шой во оамал царна дIаIомаеш хул уж. Берашта дIахозаш деш дола къамаьл, наьха хоза гIулакхашеи, дика оамалашеи, цар даь дика хIамашеи дувцаш хила деза. Сага цIи ца йоакхаш, цо даь во хIама хьоахаде мегаргда, берашта из во хIама довзаргдолаш, цу воча хIамах уж лоралургболаш.

Телевизорча дIачу хьажа тоам боацаш дола хIамаш хьахьокхача хана, цу чу хьежар хьарам да даынта-ноаношта а берашта. Цхьабакъда, даеи-нанеи берашца цхьана хьежар геттара во да. Хьана аьлча, хьарам хIама ду цар, берий эздел дохаду, хьарамча хIамашта бIарахьежа мегаргда-кх аьнна хеташ хьакхашта доах цар уж.

Во хIама ше дича, ше иза харцахьа даь хилар кхета а деш, иза хIама къайла дахьа гIерташ бер дале, ца зувш санна дитача толашагIа да цкъарчоа. Нагахьа шозлагIа цо цу тайпара хIама дой, тIакха бехк бакха беза. Из хIама харцахьа долга а, шоашта новкъа хинналага дIахайта деза. Во хIама де эхь хетаргдолаш, бераш кхеде хьажа беза дай-ноаной. Эхь хеташ, вочоах бераш юхакхетар дикагIа да кхерам бахьан юхакхетачул. Хиланза баргбоацача хана мара кхерам бала йиш яц.

Даиман берий гIалаташ дувцар дика дац, цар дика хIамаш а белгала даха деза. Човхам дукхагIа наьна оагIорахьара хила беза, даьга дIааргда хьа а оалаш. ТIакха, даь лерхIам а цунагI кхерар а чIоагIагIа хургда цар.

Бийсана дукха урахалийта мегаргдац бераш. ХIана аьлча, цкъа дале — наб йовр, дегIа могашленна зе деш да, шозлагIа дале — Iуйра ламаза хьагIаттара зе деш да, кхозлагIа дале — дийнахьа наб йоагIаш хиларца, хьинар дIадоакхаш да. Рузкъа-торо, сага вахаре кертера лоархIаш дола къамаьлаш де йиш яц берашта дIахозаш. Эхь-эздел, яхь, сий, нах дукха безар, нахаца тарвалар, къамаьл эзделаца хилар, ладувгIа а дIадувца а тоам боаца къамаьл ца дер — сага вахаре кертера хилар хьалха даха деза царна даиман. Шоаш дIабеча хьехама тоам беш хила хьажа беза дай-ноаной. ХIана аьлча, меттаца беча хьехамал чIоагIагIа ба ший дегIаца бер йоах жейнахьа.

ТIадувхача барзкъанца, цIеношца, машинашца, рузкъанца е кхыдолча хIамашца шоай нийсарахошта куралаш яр, бусулба дыно а, гIалгIай Iадато а во лоархIаш хилар дIакхетаде деза бераш. Рузкъа а торо а бахьан доттаНал леладар харцахьа долга хьалха даха деза царна. Шийна хIама тассар дог доахаш, наха тIехьа лелача жIалена тара хул из, аьнна мисал дола де мегаргда.

Къаьстта боакхагIчарна хьалхашка эзделаца хилар миштад керда даха деза царна каста-каста: цар дувцачунга дукхаНа ладувгIар, шийна ца ховр хоатташ хилар, шийга хьахаьтача хIамана жоп даларал мара, кхы къамаьл ца дер. Наха къамаьл деча хана харцахьа хьежар, телефона тIа хьежар, цу наьха лерхIам ца бер да, е эздел-гIулакх ца довзар да. Иштта эзделаца дац нахагахьа букъ а берзабаь дIаоттар, нах болча метте тугаш кхувсар, телефонаца чIоагIа къамаьл дар.

ВоакхагIчо хьехам бича е бехк баькхача, эгIаз ахар харцахь долга хьалха даха деза берашта. Къаьстта хьехархочо бер човхадича, цу бера га а даькха, хьехархо Iо а тоIаваь цунна дов а ца деш, берах бехк бакха беза: «хьажал хьо бахьан долаш, хьехархочоа ца тоам баьннаб, Iа урок ца Iомаер, е эздел доаца хIама дар новкъа хиннад цунна, Iайха тха лерхIам беш мо цунна лерхIам белахь». Дийшача наьхеи, боакхагIчареи, хьехархойеи лерхIам бе, царга ладувгIа, царна духьале ца еш мутIахьа хила Iомаде деза вай бераш. Бусулба дынгахьа а гIалгIай Iадатагахь а долаш дола гIулакхаш хьеха деза царна. Iовужаш, хьалгIеттача, хIама даа волалуш, диа ваьлча, цIагIара ара воалаш, чувоалаш, машина дIатIаховш Даь л а цIи якхар а Даьла хьехавер мишта хила деза Iомабе беза уж. Саго хьадеш мела дола хIама, наха цо из къайладаой а, Далла бIаргагуш а ховш а хилар кхетам бала беза царна. Иштта хьеха деза берашта: масса вола саг гIалат воалаш хилар, шийгара даьннача гIалата саг дехке а ваьнна, Даьлагара гешт дар дехе, Дала цунна гешт деш хилар; хьаькъал долаш вола саг даиман ший гIулакхаш зувш хилар, ше даьр дика дале Далла хоастам а беш, во хIама дале тоба а деш хилар; Ше хьакхеллача халкъана, шоаш даьча воча хIамах уж дехке баьлча, Даьла къинтIера воалаш хилча, саг а къинтIера воалаш хила веза шийна халахетар даьча сага, къаьстта из дехке ваьнна вале. Цу тайпара хьехамаш а деш вай бераш хьалкхедича, боакха хилча а хьехам дIатIаэцаш хул уж, даь-наьнеи, боакхагIчареи юхь а йолаш эздий нах хул царех. Дала вайга даь амар кхоачашдаь хул вай:

«ХIей има дила нах шоай дегIамаш а лораде, шоай дезал а лорабе жожагIтенна цIерах, кхерехеи нахахеи лотаяча».

Нагахьа нийсадала тарлу, дас-нанас хьехам бешшехьа бер во оамал йолаш, во гIулакх долаш хьалкхувш. Цигача цхьацца къайла гIалаташ хила тарлу даье-наьнеи оагIорахьара е буача кхачангахь… Цхьабакъда, дас-нанасеи хьехам беш, хьаьнал кхача буабеш, уж хьалкхебаь бале, Дала царга хоаттаргбац уж. Даьша-ноаноша хьехам ца лушшехьа а бераш дика хьалкхийна дале а, царга хоаттаргда, хьехам а ца луш уж хьалкхебар. Уж нийса бар Даьла кара да, вай декхар царна дыней, хоза Нулакхеи дIахьехар да.

Бераш хьалкхедаргахьа дукхагIа дола дай-ноаной гIалаташ да:

— эздел, хоза гIулакх шоаш леладара а берашта дIахьехара а теркам кIезигахилар;

— телевизорча шоай безам болча хана, шоашта ловчунга бераш хьежийтар; компьютерча дукха ловзийтар; телефонашка гIолла интернет дIа а енна, шоай безам бар хьежа царна лоIам балар;

— Iуйранна, ламаза хьалгI овтацабар зIамига ба ераш яхаш;

— ханнахьа Iоцабувшийтар;

— цIагIа, коа, беша цхьацца белхаш царга ца дайтар.

Даынеи-ноаношеи шоай дезалашта деш дола, эггара дикагIа дола совгIат — дыней, хоза гIулакхеи царна Iомадар да. Цхьабакъда из царна дIахьехаш дола наькъаш, цу берий дегIа оамалага хьежжа хила дез.

Цхьадола бер, хоза аьлча кхоачам болаш хул, цхьадар бехк баккха безаш хул, е кхерам — човхам бе безаш хул, цхьадола бер тIазар де дезаш хул. Дала къуръаначу хьоахаваь, Даьла овлияэх саг хиннав Лукъманул-хьакийм, цо аьннад: «Дын а гIулакх а Iомадеш берашта даь таIазар, Ыадийнача кхайна оасар дар, хий тохар мо пайдане да». Дас-нанас шоай дезалашта, Даьлагара ийман а хоза гIулакх а дехаш дуIаш де деза. Цхьан саго, воаI во кхийнав са аьнна лоткъаваьв, IабдуллахI ибн Мубаракага, Даьла раьза хилва цунна. Хьай во Iа во хIама дехаш дуIа даь дий Iа (в I алла сардам баькха бий Iа яьха маIан да цунна)? — хаьттад цо цунга. Цу тайпара дуIаш даьд аз аьннад вокхо(сардамаш даьхад яха маIан да цунна). ХIаьта, хьа воI во хьалхера бехке хьо хье ва аьннад цо цунга. ХIана аьлча, дасеи-нанасеи шоай дезала деш дола дуIа жоп дал ара гарга да. Цудухьа дика дар дехаш хила беза уж царна. Пайхамара, Даьла солот-салам хилда цунна, аьннад: «Шеко а йоацаш жоп луш да шоана кхьаь сага дуIа: дас ший дезал даь дуIеи, наькъахочунна дуIеи, шийна зулам даьчунна дуIеи».

Дезала дIаIомаде деза кертера хIамаш белгала дергда вай:

1. Далла мутIахьа хила дезал Iомабар. Далла мутIахьа хила Iомабалар дIадолалу даьне-наннеи мутIахьа хила Iомабарца. Дезала луш йола кортамукъале доазув теха хила еза. Дукха хIамаш де йиш я, бакъда ераш хIамаш де мегаргдац аьнна белгала даь, доазув теха хила деза цхьадола хIамаш. Ер хIама хьаде деза, ер де йиш яц аьнна оттадаь низам хила деза. Аьннар дича хоаста а веш, ма де аьннар дича човха а веш. Иштта, дас нанас оттадаьча доазонал тIех а ца воалаш, низам лораде, царна мутIахь хила бер Iомаделча, Дала оттадаьча доазонал тIехцавала, бусулба дынна а гIалгIай I адата тоам боаца хIамаш ца де Iомалу из.

2. Эхь-эздел, хоза гIулакх Iомадар. Цуча доагIа: моаршал хаттар; баркал алар; ший гIулакх доацар ца дувцар; наьха къамаьла юкъе ца лелхар; шийга къамаьл дечунга лаьрхIа ладувгIар; ший де низ кхоачаш дола гIулакх деш хилар; шийга ер хIама гIалат да хьа аьлча эгIаз а ца ухаш, бехказ воалаш, ший гIалат тоадеш хилар; боакхагIчар лерхIам беш хилар (уж чубаьлча хьалгIаттар, царна никъ битар, цар пурамийца мара йист ца хилар, уж харц ба аьнна хете а цар баькха бехк дIатIаэцар...), зIамагIчарца къахетаме хилар (уж нийсача наькъа тIа хилар дезаш хилар, хоза гIулакх дIахьехаш, цар гIалаташ тоадеш гIожа воацаш кIаьда хилар...), ший нийсархошта тешаме новкъост хилар.

3. Наьха лерхIам бе бераш Iомадар. Цуча доагIа: наьха бокъо лораяр; нахах во хIамаш ца дувцар; нах Iохувша а лела а моттигаш бlex ца яр; наха юкъе цIогIа хьекхаш къамаьл ца дар; Даьла хьехавеча метте телефон дIалаьгIъяр; машинаш сиха ца хехкар; цучура магнитофон чIоагIа ца ер; моллагIа наха новкъа дола хIама де эхь хеташ хилар; къаьстта хьарам хIама де (цхьаволчо оал «хьарам хIама дирах къа сайна да сона, наха зе дац аз» аьнна. Из къамаьл харцахьа да, ше цхьаь волаш цо хьарам хIама дой, цунах хулаш дола зе шийна да цунна, цхьабакъда наха юкъе цо из дой, наха зе ду цо. Наьха бокъо йохаяр хул цунгахьа).

4. Куралах-сонталах лорабала дезал Iомабар. МоллагIа шийга дола дика хIама рузкъа дале а, низ бале а Дала хьаденна хилар а, Шийна лейнача хана Дала дIадоакхаргдолаш хилар а кхета а деш, цу хIаманна курал ца яр.

5. Шийна дIатIадилла декхар кхоачашде Iомабар. Цу хIаманца ший дош лораде а, ший чIоагIо лорае а Iомалу саг.

6. Бакъле Iомабар. Берага хIама хоаттача хана бирса хила йиш яц, бакъдар оале хIама кхетаргъя-кх сона аьнна, цунна хетийташ. Оапаш бувца, е бакъдар къайла дахьа хьожаргда из бер тIакха. Мела къахьа из дале а хаттара луш дола жоп, бакъдолча хIаманца хила дезалга а, кертера дар бакъдар алар долга дIахайта деза дезала. Дала къуръаначу цунагIа яхаш дар воашта а вай дезалашта а хьалха доахаш хила деза вай:

«ХIей има дила нах, Даьла духьа тешал а деш нийсахо оттаеш хилалаш, шоай дегIамашта тIехьа оаш из тешал дой а (из бакъдар аларах шоана дуненчухь зе хургдале а), шоай даыыта-ноаношта, гаргалча наха тIехьа оаш из тешал дой а (бакъдолча хIаманца оаш тешал дар царна дунена белхагахьа зе деш дале а), из торо йолаш вале а (цунгахьа озабезам ца беш), е къе саг вале (къе саг хиларах цунах къа а хийтта озабезам ца беш), АллахIа цар шинне а хьал дикагIа хов. Нийсхо еча хана шоай дегIа безама тIехь ма дарзалаш, нагахьа нийсахо а ца еш оаш озабезм бой, оаш хьамела деш дола хIама, АллахI ховш ва (тIакха Дала шоана бекхам а бергба)».

Веза-Воакхача Аллах Iа, бусулба дынгахьа а из дын хоздеш долча хозача гIулакхашкахьа нийсадолда вай а, вай дезал а, масса бола бусулба нах а.

А.А. Аушев,

методист по истории религии ИПКРО РИ

Сердало

№ 72 (11808), вторник, 23 мая 2017 года

 
По теме
В связи с предстоящим юбилеем 100-летия образования ингушской государственности, Министерство культуры напоминает о Республиканском конкурсе на создание лучшей композиции, в рамках подготовки к юбилейному праздничному мероприятию.
Источник фото: Фото редакции Полиция от местной жительницы узнала, что женщина, которая назвалась Светланой Федоровой, под предлогом продажи посредством соцсетей мебели, бытовой техники и посуды, в 2022-2023 гг.
Источник фото: Фото редакции Национальный проект «Демография», как известно, нацелен на улучшение благосостояния семей за счет мер финансовой помощи, которые будут способствовать повышению рождаемости,
Глава Ингушетии Махмуд-Али Калиматов проверил, как ведутся восстановительные работы в многоквартирном доме, который пострадал в ходе проведения контртеррористической операции в Карабулаке.
В Государственном музее изобразительных искусств Республики Ингушетия открылась выставка произведений живописи «Вместе с Россией!».
С постоянным развитием технологий и возрастанием сложности задач, перед которыми стоят государственные структуры, использование цифровых решений и инструментов становится все более актуальным и необходимым.
Новая школа в с.п. Сурхахи открыла свои двери для учеников. Теперь у юных жителей сельского поселения есть достойные условия для получения знаний, социализации, духовного и физического развития и др.
photo_5343742741852575501_y (1) - Министерство культуры ГБУ «Филармония им. А. Хамхоева» станет организатором конкурса, в котором могут принять участие все желающие.
Министерство культуры
В ОФСИН России по Республике Ингушетия прошли пожарно-тактические учения - ОФСИН по Республике Ингушетия Сотрудниками ведомственной пожарной охраны ОФСИН России по Республике Ингушетия совместно с работниками пожарно-спасательной части № 4 г. Карабулак МЧС России по региону были проведены занятия,
ОФСИН по Республике Ингушетия
Суд апелляционной инстанции по уголовным делам Верховного суда Ингушетии 28.03.2024 рассмотрел материал досудебного производства по апелляционной жалобе защитника на постановление Магасского районного суда,
Верховный Суд
Корь - это острое инфекционное заболевание, характеризующееся общей интоксикацией, воспалительными явлениями со стороны слизистых глаз, носоглотки, верхних дыхательных путей, характерной сыпью.
Роспотребнадзор
В рамках реализации всероссийского проекта «ДоброВСело» врачи Сунженской центральной районной больницы совместно с волонтерами-медиками провели масштабное профилактическое мероприятие в сельских поселениях Чемульга и Аршты.
Газета Ингушетия
Стартовал региональный этап Всероссийского конкурса исследовательских проектов «Без срока давности» - Министерство Образования С 20 марта стартовал региональный этап Всероссийского конкурса исследовательских проектов «Без срока давности», который продлится до 10 апреля 2024 года.
Министерство Образования