Со школе деша вагIача хана дар из, тха классе даьллача улга лакхе хьалтеха гIалгIай къаман къаьнагIболча йоазонхой сурташ доахкар. ХIаьта класса уллуврча пенашца Iо, аьттехьа а аьрдехьа а, шинна оагIорахьа, вай ханарча къонагIболча йоазонхой сурташ дар гуш. Цул совгIа, лоацца хIара йоазонхочун вахарах лаьца йоазоши, цар аьнна мехка цIихеза дешаши дар яздаь. Цу хана вайзар сона гIалгIай йоазонхо Iарчакхнаькъан Яхььяй Сайт-Салам (Сали). Цун цIи гIалгIай поэзена юкъеенай 1975 шера стихаш язъе из волаваларца.
Яхььяй Сали ваьв СибарегIа 1958 шера октябрь бетта 13 дийнахьа. Ялх бутт баьнна зIамига кIаьнк хиннав из, да веннача хана. Да веце а, даь доал ца эшийташ, кхеваьв из, геттара дукха везаш хиннача нанас Исмейлнаькъан Шахмарзий Губатеи, даь-дас Iарчакхнаькъан Эсолта Османеи, даь-нанас Овшнаькъан Эсбе Амнатеи. Да воацаш висандаь а доацаш, геттара шоай виIий-воI дукха везаш, цох садоаллаш хиннаб боккхий нах. Тхьоврча хана хинна хIамаш дика довзаш, къаман гIулакх дика ховш, шоай хана леладаьр дика дагадоагIаш болча даь-дас а даь-нанас а дукха дийцад шоай виIий-воIа халкъа багахбувцама фаьлгаш, дувцараш, кицаш. Цар эздийча хьехамца, хьалхадоахача гIулакхашца кхелетав зIамига саг. Кхийна хьалъэттача гучадаьннад боккхийча нахаца яьккха ха мел пайдане хиннай, кхувш воагIача зIамигача сага.
Бера хана денз сакхетам лакха болаш, аьннар чехка дIаэцаш, безаме, кадай кIаьнк хиннав Сали. Цунга хьежжа дешара а дика тIакхувш хиннав из. БархIлагIча классе д1ачуваллалца цун сурт хьалтеха даьллад школан сийлен улга тIа. Халкъа багахбувцам дика ховча даь-дас хьалхадаьха дувцараш бахьан долаш, геттара дукхадезаденнад Салена гIалгIай литература а фольклор а, цунга хьежжа цунцара безам, ди тIехьа совбувлаш, геттара айбеннаб цун. Из гуш да цун исбахьален, Iилманца дувзаденна балхаш дешашча хана.
1957 шера, цу ханарча Iаьдало бокъо а енна, шоай мехка юха цIааха болабеннаб, 1944 шера мехках а баьха, Юкъерча Азеи Казахстанеи Iобахьийта, цига кхойтта шу а доаккхаш баьха гIалгIай. ХIаьта 1960 шера шоай Даьймехка цIабаьхкаб Эсолта Османа дезал а. Белгалде деза уж Сурхо тIара Iарчакхнаькъан хилар а, 1944 шера арабоахача хана Сурхо тIара Iобахийта хилар а. ХIаьта а хIанз уж баха сайцаб Наьсаре. Ший мехка цIавенача хана ши шу даьнна, боккхагIчарна эггара хозагIа хеташ йолча хана чу волаш хиннав Сали. Когашваха а ваьнна, хIетта мотт Iомабеш воагIаш хиннав из. Цудухьа цунна дукхагIча даькъе ший мехкара Наьсарера берал мара дагадагIац.
1964 шера, ший 6 шу дала доаллача хана, Наьсарерча №1 йолча школе деша вахав Яхььяй Сали. Цига дешаш долча берашта юкъе, кхетам лакха болаши дешара дика тIакхувши, хиннав из. Къаьстта гIалгIай мотт, литература дикагIа ховча дешархой цIерашта юкъе йоаккхаш хиннай цун цIи массаза а.
Iарчакхнаькъан Яхььяй Сали стихаш язъе волавеннав 70-ча шерашка. Цун хьалхара стихашта кепа техай 1976 шера «Ленина никъ» яхача Наьсарен районе арадувлаш хиннача газета тIа. Циггара дIаболабеннаб поэта кхоллама никъ. Эггара хьалхара «Iуйре дика хийла» яха цун стихай гуллам арабаьннаб 1979 шера. Из я Сали 5-ча курса студент хинна ха. Цу хана из дешаш хиннав Нохч-ГIалгIай паччахьалкхен университета меттай факультете. Ала деза, цун кхоллама гуллама дешхьалхе язъяьр, гIалгIай къаман дукха везаш, ший кхоллам халкъа хьамсара болаш хинна ГIалгIайчен халкъа поэт Гаьгенаькъан Аюпа Гирихан хиннилга. Салех вашаш а цун байташ дукха езаш а вар Гирихан. Дала гешт долда цунна. Цул тIехьага вай мехкахочун арадийнна книжкаш гIалгIай а эрсий а меттала хиннад: «Вахара бос», «Безаман цIогIа», «Цвет жизни», «Строгое время». Цун байташта таржамаш даьд Москверча поэташа Кузовлёва Татьянас, Савельев Владимира, Каныкин Аркаде, Питерерча поэташа Воронов Сергейс, Вольский Сергейс, Костромерча поэта Лапшин Владимира. ТIеххьарчо ший «Ночной дозор» яхача книжканна а юкъейихьай вай мехкахочун цхьа стихотворени. ХIаьта цун «Къонахий бIаргашкара хий» яха поэма Доккхача Советски Энциклопеде «Ежегодник» оалача книжка тIа белгалъяьккха хиннай. Цун байташта кепа йийттай «Молодая гвардия», «Дон», «Наш современник» яхача журналаша. Москве арадаьннача «Дукха еза сона Кавказ» яхача книжканна юкъейихьай цун байташ.
Яхььяй Сали, поэзи язъяь а ца Iеш, прозаца а хьоашал долаш, дикка из караерзаяь ва. Цун кхолламе я драматурги а. «Иштта а хул» яха цун пьеса кепа теха араяьннай «Литературни ГIалгIайче» яхача журнала тIа. ХIаьта Я. Голяковс инсценировка яьча Т. Готье «Капитан Фракасс», Л. Яхьяева «Даькъазвалар» яхача пьесашта таржамаш даьд цо. Сале проза даькъе даьча йоазонех да «Болатхан», «Суруш» яха дувцараш,уж арадаьннад «Наьсарен оаз» яхача газета тIа, тIехьагIо, дешачарна хоза хеташ хиларах, цIаькха а кепа техай цу дувцарашта «Литературни ГIалгIайче» яхача журнала тIа.
Iарчакхнаькъан Сали воккха хьехархо ва. Воккха а безача маьха а хилаций из, къам хилара керттерча белгалонех бола мотт хьехаш хилча. Белгалде деза ГIалгIай мехка эггара дикагIа къаман мотт ховш болча 5 сагах, хIаьта хьехархошта юкъе хьалха латташ из хилар. Ше хьехархо хиларах тарра, дукха къа а хьийга, ше язбаь 5-9 классашта бола сочиненей, изложеней, диктантий гуллам арахийцаб цо 2005 шера.
Хьехархо хиларал совгIа, журналист а ва из. 1980 шера, дийша университет яьккхачул тIехьагIа, Сурхо тIарча школе хьехархочун балха тIа хьожаву из. Бакъда 1981-1983 шерашка цо болх бу «Сердало» яхача ГIалгIай къаман мехка юкъарча газета корреспондент а воккхагIвола корреспондент а волаш. ХIаьта 1984 шерагара 1991 шерага кхаччалца, цо къахьег Нохч-ГIалгIай книжни издательстве корректор волаш а редактор волаш а.
1982 шера Яхььяй Сали дIаэц СССРа журналистий Союзе. ХIаьта 1990 шера денз из ва СССРа, хIанз Россен йоазонхой Союза доакъашхо. Из вахийта хиннав ХIХ-ча Ерригсоюзни къонача йоазонхой совещане балха юкъе дакъа лаца аьнна Москве.
Карарча хана Сали болх беш ва Сурхо тIарча 9 шера дешаш йолча школе гIалгIай мотти литературеи хьехаш, цул совгIа из болх беш ва «СелаIад» яхача берий журнале корректоралла. Цу жарнала оагIош тIа каст-каста го йиш я поэта берашта лаьрхIа ду йоазош. Геттара хоза а хеташ, дукха а дезаш деш бераша цун кхоллама балхаш.
Мехка бахархоша лоархIаш, берашта а боккхагIчарна а дукха везаш саг ва Сали. Хьехархо, журналист, йоазонхо хиларал совгIа этнограф, фольклорист ва ала мегаргдолаш дика хов цунна гIалгIай къаман оамалех, гIулакхех, Iадатех долча хаттарашта доагIа жоп дала.
Iарчакхнаькъан Яхььяй Сали бIаргавайна, сона вовза итт шу мара хургдац, цун исбахьален кхоллама тIагIолла вайза дуккхагIа ха яле а. Хийла цунга телефон тохар нийслу са, моллагIдола се шек вола е сайна цаховш дола хIама хатта аьле. Сих а ца луш, лерттIа со хьакхета а веш, дизза жоп лу цо са хаттара. Кхыча цун оамалех санна цу даькъе а сона хьокхам хулаш, аз масал эцаш саг ва из, къаман мотт, гIулакх, оамал дика ховш хиларах. Боккхийча наха дувц, Даьла раьза хилва цунна, Белхарой БатIал-Хьажас аьннад яхаш: «Ший къаман гIулакх, оамал, мотт цаховр цу къамах вац», — аьнна.Цхьаькха а да цо аьннад яхаш дувцаш: «Ший мотт безачоа, ший къам деза, ший къам дезачоа ший мохк беза, хIаьта мохк безар Далла везар да», — аьнна. Къонах а, Далла везар а ва ала йиш йолаш, уж гIулакхаш шийх доахкаш ва Сали.
2012 шера Iарчакханаькъан Салена еннай «Заслуженный учитель РИ» яха еза цIи. Иштта къаман культура дика йовзаш хиларах 2018 шера «Заслуженный работник культуры РИ» яха цIи а еннай цунна. Ираз долаш беркате лелайойла цо уж.
ХIара йоазонхочоа ший тайпара гу вахара хьал, иштта Салена а гу из ший кхетамца хьаькъалца. Кхыча поэтий кхоллама юкъе эргаш, ший тайпара, маIан кIоарга долаш, чулоацам бIаьхий болаш, дешачарна хьехам луш, царна салоIам беш я цун поэзи. Даьхе, Iалам, хозал, нана, лоамаш, лаьтта, безам, эхь-эздел, къонахчал, доттагIал, сий, денал, яхь дувцаш я цун стихаш. Царца кхувш йола тIехье, хьаотташ дола ноахал эзди кхувргда. Цудухьа, хьамсара «Сердало» дешархой, долчара лахе Сале кхоллама балхаш деша ях аз шуга.
Ший хIара стихотворени халкъа багахбувцамца йийза язъю ала йиш я Сале. Цун из дика вIаштIехьа а даьннад, хIана аьлча, цун дика хов даьй мотт, цар гIулакхаш, оамал, Iадаташ, дика довз эздел, цун бух. Цудухьа, наха хьехам луш хиларал совгIа, уж эздийча оамала тIахьехаш дунен вахарца гIабаккха Iомабеш я йоазонхочун стихотворенеш.
Кхыча йоазонхошта санна хьамсара а боча а я цун ший нана. Ший мугIарашка хестаю цо из цун низ, оамал, хьинар, камоаршал, дега йIовхал, бера ший наьнацара бувзам гойташ. Из я укх тайпара:
Нана йолча кхача гIерташ,
Бер дар бIаргаш лешадеш,
Нах цу бера гонахьа хьувзар,
Теде гIерташ, Iехадеш.
Цхьанне теник яхьар цунна,
Вокхо шекар цунна лора,
Цхьан юкъа из соцар, тIаккха
Юха хий Iолегадора.
Яхьар цунна йоккха бургац,
Бурчолга тIа хохкар из,
Бакъда вIалла корош бацар
Из бер тедеш бола низ.
ХIанз укхаза ер цхьа стихотворени йийшача Iергдац вай, дIахо а кхыйола цун стихаш ешаргья вай.
Шийна дукха дезача ший къаман мотт дика, цIена ховш волча Салена хала дац стихотворени язъеча хана, адама кер чу а даьнна, дегах латаргдолча тайпара дешаш кхолла. Цудухьа тамаш а яц, дукха а езаш, хоза а хеташ, цун стихаш наха ешаш хилар. Уж го йиш я каст-каста кепа етташ «Литературни ГIалгIайче» яхача журнала тIа.
Iарчакхнаькъан Яхььяй Сали, поэтически кхоллама юкъе стихаш хиларал совгIа, дика поэмаш а я. «Къонахий бIаргашкара хий» яха поэма хетаяь я яхачеи кердачеи шин заманна. Цунгахьа йоазонхочо дувцар да къонахчун денал. Цунга гIолла из гIерт вай хьалкхувш долча ноахала юкъе къонахий хилийта а цар дог чIоагIде а денал долаши майреи уж хилийта а. Из йоацаш, кхы а массехк поэма я йоазонхочун ший халкъа йита.
«Сердало» газета лаьрххIа дIаязваь болхло веце а, каст-каста го йиш я, вай мехкарча хьалах дола а, вешта исбахьален кхолламца дийза а Сале йоазош кепа детташ. Цкъаза, «Сердало» дешархочо телефон техе баркал, оал цун дувцараш дийшача.
Сале проза сона сайна хоза хет, сакъердам а, эздел а шоашкахьа долаш хул цун дувцараш. Царех цхьа дувцар хIанз укхаза дIахо доаладергда вай. СУРУШ
(Дувцар)
Дикка ха яр Хамберд хьун йисте ваха хьалваьнна. Цигара аттагIа яр чарахье ваха, боккха боаца ший боахам лелабе. Деррига дуне хьу йолаш мо хетар из вахача босагIара дIахьежача. Гобаьккха гонахьа са чудоалла дегI деце а, цхьаь вацар из. Дийнахьа а бус а цунца дар жена хьалха лела жIали. Дика новкъост дар Суруш. Бакъда, цхьан бус бIарг хилча мо, кхыча апарах дижар хоза лаьтта цар деррига вахар.
Шийла а баьде а енаяр из даькъаза гуйран бийса. Жела чу деча таташа сомаваьккхар Хамберд. Корах чухьежача бетто хIанзалца сийрдаяьха цIенъюкъ тховсара кIор мо Iаьржъенна уллар. Баьде яр аре а. Минута массаза яла айлуш доагIар дIа-юха хьувча жево Iодеттача баргий тата, картах Iоулла яьсса ведар лестар. Юххьанца из михо эгаерг лаьрхIар къоаночо. Бакъда, михах хIама доацилга хайча, шекваьлар.
Тиша кетар хьатIа а кхелла, корага вахар из.
ДIатеттар ширалла хийраяьнна латта гаргаш. «ЗаргI» аьнна, аьгар царех цхьанне бIалг.
– Мелбеннаб, — хийтар къоаночоа. — Со а веннав мел. Сага моастагIа я ха-м. Суруш, — дIакхайкар из, корах ара а къеда.
ЖIалегa Iимад яланзар. Жа-м хIанз а сатем байна хьувзар. ХIанзалца, уж бахьан долаш, герз бедолла дезаш ха енаяцар фусам-даьга. Цудухьа тховсара а дуненна маьрша дар цун кулг. Чура ниI дIайийлла, ото чу Iочуваьлча, цу чура гIанд а хоарцадеш, жIали дIаарахьийдача мо хийтар цунна.
– Суруш, раьза воацаш тIачайхар Хамберд. Бакъда из Суруш дацар. Ший новкъостий жела чу лелача юкъа, ото чу фуд хьажа чулеста борз яр. Цкъарчоа дIа а едда, тIаккха юха тIа а йийрза:
Хрр–рр–рр–рр, – царгаш къодайир цо.
– ЭхI, – бе боалла кхохкабенна бага лостабир воккхача сага. ЦIерах кхераенна борз юхаяьлар.
Цу бус дукха жа тийдадар берташа. ХIаьта цун бехк дукхагIа жIалена бора воккхача сага. Цудухьа из чударга хьежа, цунна таIазар де соцадир цо.
Вож Iуйрийна а бIарчча дийнахьа а цIенах кхетанзар. Малх чу а биза, боад къовлабала беннача хана, лоха яьча саьргий картах тIех а кхоссаденна, ший бу йолчахьа хьалдоладелар из. ЭгIазалах дизача бIаргашца цун дегI диста, тIеххьа волавелар Хамберд а. Къона волаш къиза вар, оалар цох юртхоша. Из бакъ а дар. Дукха оакхарий, оалхазараш доадаьдар цо ше дуненахьа яьккхача заман чухьа.
ЖIалена тIачовханзар, йистхиланзар. Воддаше а хьалъийцар дукха ха йоацаш цо даьча кIазилгех цаI. Аьрдигаца хьалъайдир. Аьттигаца хьаяьккхар юкъах йоалла шалта. Суруша юхь тIагIолла Iобаха, лаьтта Iобежар хи тIадам. Цо кIаьддинзар чарахьа дог. Ирача шалта дитто нийсса ахдаьккхар кIазилг. Нанна хьалхашка из Iо а кхесса хьаволавелча, иккех хьалетараш гIаьнаш а доацаш, цIех хинна дарбалаш я мотталора цунна.
Цу бус коара дIадаха Суруш воккхача сага моццагIе дицденнадар. ХьунагIара цIаухача наха ала-м оалар шийнеи-шийнеи дайнад аьле. ХIаьта а тешацар-кх Хамберд. Из моццагIе деннарг лоархIар цо. Дикка ха ма ярий из хинна.
Цкъа Iай, иштта хьунагIара цIавоагIаш, вордаш лелача новкъа Iо а леста босах Iоволавелча, цIаьхха, ший никъ жIале пхорагIа тедаш дайра цунна.
— Суруш! Дийна да-кх из, — жIали къайладаьнначахьа Iоведар Хамберд. Бакъда, вож укхох хIамма а хьуладала лаьрхIа дацар. Шийца кхы а кхо новкъост а долаш, нийса духьалдоагIар из. Къоаночоа дага а дацар цунна тIехьардараш ше дийначунца даь кIазилгаш хилар.
ХьалтIакхоаччаше, юстара а даьнна, дIаэттар Суруш. Вож кхоъ воккхача сагах летар. Духьалъотта, дов де гIертар чарахь. Цкъа Хамберд котвоалар. ТIаккха юха кIалводар. Дийна гурмат хиле, карчар шийлача лай тIагIолла.
Сайренгахьа лестача хана, лакхача босах дайдда урагIдолхача жIалешта тIехьара юхакъаьста латтар Суруш. Iоа, кIалха, юккъегIолла ахдаьккха ший кIазилг уллаш санна хетар цунна.
Дувцарашта етте а, Сале стихашта наггахьа мара кепа еттац «Сердало» газето. Цудухьа дIахо цун стихаш ешаргья вай. Царех цхьаяраш иллей хьисапе язъяь я. Укхаза белгалдаккха лов «Турецке хор» оалоача Москверча вокальни тоабо гIалгIай меттала дIаоалаш хиннача шин иллех цаI цо яздаьлга. ХIанз цун стихаш йовзийта лов сона.
ГIалгIайче
Цхьанне ахча доалл,
Вокхан бохча доалл
Вай ГIалгIайченах.
Цхьанне къонал йоалл,
Вокхан къоанал йоалл
Вай ГIалгIайченах.
Са-м дог доалл
Цун хIара цIенах,
Са-м дог доалл
Вай ГIалгIайченах.
ИЗАШ
Ях тхона юхе
ЙиIиг — Изаш.
Из йолча водаш,
Хьу аз зизаш.
Из йолча водаш,
Конфеташ кхухь
Е кисаш диззе
Шекара мухь.
Кулг даьсса воде
ЧугIерт Изаш:
«ХьакIалтIадахал
Хаче кисаш.
Хьабастал тIаккха
Хьай шаккъа бий,
Хьажийтал цар чу
Лечкъаер фий».
Чухьежаргйоацаш
Сайна Изаш,
Из йолча водаш,
Хьу аз зизаш.
АНЕ АБАХИ ЛОАЛАХОЙ КХАБАХИ
Коч, дагадоацаш,
Iоежар шорта,
Цунга дIабийрзар
Шебола корта.
Къайла мел хиннар
Хьагучадаьлар,
Из дайнараша:
«Вададай!» — аьлар.
ДIадайдар тIаккха
Деррига бераш,
ТIехьашка дуташ
Юртара эраш.
Къабеннараш бар
Царел а хьаьра:
Хаьнаш дар хьагуш
Кизга мо шаьра.
Йитта иллар яр
Тха анне аба,
Карта тIа яьгIар –
Лоалахой кхаба.
Хьалъэллар юха
Iоежа аба,
Дакъайлар чехка
Лоалахой кхаба.
Шоашкахьа сакъердам а, безам а, машар а долаш я стихаш, бакъда шоай тайпара хьехам луш а я уж. ДIахо иллеш доаладергда вай.
ГIАЛГIАЙ ОАМАЛ
ГIалгIай оамал яьй
Вай ноаной дозалах,
Мехкарий хозалах,
Хозалах,
Хозалах.
ГIалгIай оамал яьй
Вай берий деларах,
Безаман леларах,
Леларах,
Леларах.
Припев:
ДикагIа я дуккха
Дикача хоамал
Вай гIалгIай оамал,
Вай гIалгIай оамал.
Фуд ховш яц цIаккха
Ийрчал е гоамал
Вай гIалгIай оамал,
Вай гIалгIай оамал.
ГIалгIай оамал яьй
Дикадар толарах,
Мехкарий боларах,
Боларах,
Боларах.
ГIалгIай оамал яьй
Вай кIантий хьувзарах,
Вай вордай цIувзарах,
ЦIувзарах,
ЦIувзарах.
Припев:
ДикагIа я дуккха
Дикача хоамал
Вай гIалгIай оамал,
Вай гIалгIай оамал.
Фуд ховш яц цIаккха
Ийрчал е гоамал
Вай гIалгIай оамал,
Вай гIалгIай оамал.
ГIалгIай оамал яьй
Эхь-эздел хьедарах,
Эздий фу кхедарах,
Кхедарах,
Кхедарах.
ГIалгIай оамал яьй
ГIалгIай мотт лебарах,
Турпалаш бебарах,
Бебарах,
Бебарах.
Припев:
ДикагIа я дуккха
Дикача хоамал
Вай гIалгIай оамал,
Вай гIалгIай оамал.
Фуд ховш яц цIаккха
Ийрчал е гоамал
Вай гIалгIай оамал,
Вай гIалгIай оамал.
БЕЗАМ
Никъ ба гаьна, бакъда сона
ЦагIа ягIа лац,
ХIана аьлча, безам мара
Дег чу хIама дац.
Мух ба хьекхаш, хьалха санна
Дог са готта хьовз,
ХIана аьлча дег чу бер мо
Къона безам ловз.
Припев:
Безам, безам –
Сийрда ала,
Безам — доккха цIай.
Безам боацаш,
ЦIаккха хана
Къий ма лулда вай.
Новкъа хургдац сона нанас
Дарах лира дов.
ХIана аьлча дег чу бахаш
Безам болга хов.
ДoгIa делхе е ди къовкъе
Дего аргдац: «Вах!»
ХIана аьлча, дега кIалха
БIайха безам бах.
Припев:
Безам, безам –
Сийрда ала,
Безам — доккха цIай.
Безам боацаш,
ЦIаккха хана
Къий ма лулда вай.
Безам вайна юкъегIолла
БIаьсти санна лел,
Нагахьа санна безам беце,
Яьсса я вай кхел.
Морхаш ахац михьаръяьле,
Оттац шийла дохк,
ХIана аьлча ба со яхар
Безам яха мохк.
Припев:
Безам, безам –
Сийрда ала,
Безам – доккха цIай.
Безам боацаш,
ЦIаккха хана
Къий ма лулда вай.
ВЕЗАЧУНГА
Даьхкадац вай
Укх дунен тIа
Хьаьший санна даха,
Леларгда вай
Безам буаш,
Фухха оале наха.
Iамаргда вай,
Лоам чу ухаш,
БIайха безам бувца:
Лоаман бухье
ХьалтIадувлаш,
Сийрда седкъий лувца.
Припев:
Деза вай шиъ
Иштта даха,
Деза иштта лела.
ХIанз ца биа
Мерза безам
Буаргбац вай Iела.
Дувцаргда вай,
ДIа а увтташ,
Къонахаша ара.
Бакъда ховргдац
Вай дагардар
Хьона, сона мара.
Даргда вай шиъ,
«Axl» ца оалаш,
Укх дунен тIа бIаьра:
ХIана аьлча,
Да вай наькъаш
Безам санна шаьра.
Припев:
Деза вай шиъ
Иштта даха,
Деза иштта лела.
ХIанз ца биа
Мерза безам
Буаргбац вай Iела.
Шийла денош
Хургда хьалха,
Бийсаш хургья, маьржа!
Бакъда, дегаш
Хургдац цIаккха
Хотта санна Iаьржа.
БIаьсти яргья
Малх мо хоза
Вай безаман сийна:
Ховшаргда вай
Цхьана даха,
Дукха ара лийна.
Припев:
Деза вай шиъ
Иштта даха,
Деза иштта лела.
ХIанз ца биа
Мерза безам
Буаргбац вай Iела.
Тахан вай вувцаш волча йоазонхочо, хьехархочо берашца дукха къахьег, царга стихаш язъяйташ, цунца цхьана цар мотт шаьрбеш. Сурхо тIарча Матенаькъан Маккас дувц мел хьинар долаш саг ва Сали, мел чIоагIа ший кIаьнкаца къахьийгар цо:«Са воккхагIволча кIаьнка, дукха еце а язъяь стихаш я гIалгIай меттала. Цунга уж язъяйтар а, цун царга чам бахийтар а Сали Яхьяевич ва. Цо язъяь стихаш газете а, журнале а кепа тохийте, тIаккха царех хинна гонорар дахьаш хьал а вай, шийн гаьна доллаше цун дог а хьаьсте, дIаводар из. Иштта кхыча берашца а хьег цо къа. Дала маьрша лелаволва из, аз лоархIаши сона эзди хеташи хьехархо ва из».
Цо тIахьожам беш, корректорал деш, дукха книжкаш яздаьд вай мехкарча йоазонхоша, хIана аьлча цул дикагIа кхы вац оал дIахаьттачо. Аз доаккхал ду айса хьалхара яздаь сай арадаьнна «Дувцараши фаьлгаши» яха книжка цунга дешийта.
Iарчакхнаькъан Сали укх дунен чу ваьнна 60 шу дуз тахан. Цу денца из даькъала а вувцаш, сай цIерагIа а тхоай редакце цIерагIа а лоархIамца ловца боаккх аз цунна: ираз, аьттув болаш, хьайна безарашца а волаш, дунено а гонахьарча наха а дог хьесташ, хьайна мел лов вахалва хьо Сали.
Арчаков Сале кхоллам:
(гIалгIай меттала)
I. «Iуйре дика хийла». Стихаш. Дешхьалхе язъяьр Гагиев Гирихан. Шолжа-ГIала, Нохч-ГIалгIай книжни издательство, 1979.
2. «Вахара бос». Стихаш. Шолжа-ГIала, Нохч-ГIалгIай книжни издательство, 1983.
3. «Лаьттан воI». Очеркаш. Шолжа-ГIала, Нохч-ГIалгIай книжни издательство, 1988.
4. «Безаман цIогIа». Стихаши поэмаши. Шолжа-ГIала, Нохч-ГIалгIай книжни издательство, 1989.
5. «Хьастий мохк». Стихотворенеш. Грозный, 1986. ОагI. 3-6.
6. «5-9 классашта лаьрхIа сочиненеш, изложенеш, диктанташ». Назрань, 2005.
7. «Са мохк». Стихотворенеши, дувцараши, поэмеи. (Коллективни гуллам). Грозный, 1980.
(эрсий меттала)
8. «Цвет жизни». Стихотворения. Грозный, Чечено-Ингушское книжное издательство, 1987.
9. «Строгое время». Стихи и поэмы. Грозный, Чечено-Ингушское книжное издательство, 1992.
10. «Люблю я Кавказ». Стихи. Москва, «Современник»,1988.
(цун кхолламах)
11. Кортоев Д. Дег чура йоагIа цIена оаз. («Iуйре дика хийла» яхача сборниках). – «Лоаман Iуйре», 1980, №1, оагI. 59-60.
12. Ведзижев А. А. Безама мугIараш. – «Сердало», 1984, 16 январь.
13. Ведзижев А. А. ГIозален мугIараш. – «Лоаман Iуйре», 1984, №1, оагI. 69-70.
14. Мальсагов А.У. Хьинар долчо мара лоам баккхац. – «Лоаман Iуйре», 1987, №2, оагI. 3-10.
I5. Мальсагов А.У. Арчаков Сали Яхьяевич. (Кто есть кто в ингушской литературе). – Литературная Ингушетия. №1-№2, 2007, оагI.4-5.
16. Чтобы сердца скорее пробудились. Поэту С. Арчакову 50 лет. – «Ингушетия», №122, 11 октября 2008г.
Матенаькъан Илез
№152 (12088), шоатта, 13 октябрь, 2018 шу / Суббота, 13 октября 2018 года