Вай меттацара хийрадаьнна е дицденна шира дешаш

Вай меттацара хийрадаьнна  е дицденна шира дешаш
Фото: serdalo.ru

Адамаша бувцача хIара метта ше-ший хьахилара, лебара, пайда эцара башхало йолаш ба гIалгIай мотт а. Дуненчу долча кхыча къамий метташ санна из а хувцабеннаб шира, вешта аьлча вай ца леладеча куций, кечалийи кхоачамийи цIераш, белгалонаш дIа а йоалаш, керда дешаш юкъе а доагIаш. Iилманхоша яхачох вай меттаца леладеш да эрсий, Iарбий, гуржий, фарси (пирсяний) туркий, кхыметтел моалой (монголаш) метташцара хьаийца дола дешаш. Таханарча дийнахьа гIалгIай метта юкъе эггара дукхагIа да эрсий меттацара а цун кара гIолла кхыча къамий метташцара а хьаийца дешаш. Цун бахьан исторически хинна ца Iеш, лингвистически а да. ХIана аьлча гIалгIай къам Эрсий Паччахьалкхе кара даха ши бIаь ахбIаь шу гарга ха я. Юххьанца эрсий меттацара хьаэцаш дола хIара дош гIалгIай метта тоам беча боараме дерзадеш хиннад. Массала: инарал-генерал, эпсар-офицер, пирстоп-пристав, биргадир-бригадир, тевлизор-телевизор, телфон-телефон, набахте-тюрьма, сильжан–дилижанс, эрш-аршин, сажни-сажень, леленка-линейка, кухта-кофта, дистан-десятина, пуролле-правление, пурни-пекарня, коартол-картофель, харшине-харчевня, кабуц-капуста, камбо-конвой, пунт-пуд, центр–центнер, и. кхы. дI.

Укхаза ала деза дешаш «ишкап», «коартол», «пишк», «карфент», «ишкол», «истол», «мешен», «кабуц», гIалгIай метта юкъе чIоагIденна даьнналга.

ХIаьта цунца цхьана уйла яйташ да таьрахьдешаш меттаца ца леладар. МоллагIча боараме дале а уж леладараш кIезига ба вайна юкъе.

Хийла саг ва ше ваь, ди, бутт, шу гIалгIай меттала хьаала ца ховш. Царна аргIан а массален а таьрахь дешаш ца довзар цунца а хоалуш да. Ший сотови е мобильни оалача телефона таьрахь вай меттала оалараш-м геттара кIезига ба, нийсагIа аьлча вIалла а бац.

Цунца белгалде лов вай метта юкъе леладеш а хинна, цу даькъе художественни литература произведенешта, цхьадараш юкъе а дихьа, нонагIо дешаш да дошлоргашта юкъедахьанза. Царех цхьадараш хьоахадергда вай: «бIармат» (д, д) – определение цвета волос — брюнет (Iаьржа бIармат долаш вар (яр) из), кера бIармат-блондин; жIовра — (б) – кегар, гIар-тата (боккха жIовра бар цига баьллар) дурс (в, б) – низах тоавенна саг (дурс санна ва цун воI); хьаткъарваьнна – кхийна ваьнна, этта саг (хьаткъарваьнна къонах вар из); бIатIа (й, й) – тIехбаьнна низ бола доккха дегI дола саг (из-м цхьа бIатIа я) къахьбалг (б) – сим хьайча хьалбоал из Iетторца; меткIаьли (д, д) – наговор; (ер-м меткIаьлеш ювцаш лел); Iотбаккхар (гаш) (й, й) – сплетни, брехня; мул (б, д) – кхай, цона цхьа дакъа («боккха мул баьккхаб оасарах, цонах» ала йиш я; къаьпал (й, й) – ледарча наьха тоабах, дезалах оал; нанай (б, б) – мекъа хиларах дер дайна вагIачох оал «нанай боахаш вагIа ер» аьле; саьзгIа (б, д) – нохара оарц–грядиль плуга; (сахьегар (д), сахьегам (б) – сина а дегIа а йола паргIато; «сахьегар фуд ца ховш яьккхар цо ше цига мел яьккха ха»): сийле (й, й) – сийлахье (й, й) сийдолаш хилар да; (мехка сийле яьккхай Iа, хье а сийлахьа вахаргва хьо); кашбил (д) – сага ше дIаволла тарлу моттиг йовзар; мехкал (д) – саг, иштта кхыдола дийнат кхычахьа каьчача из моттиг ца товш хилар да (мехкал хиннад цунна оалаш да); тIалап (д, д) – из хьахул аьла – хол е аргIа деш йол йотташ; токхор еш хилча (тIалапах уллачара хьаэца йол аттагIа хургда хьона), ка яхача деша дукха маIанаш да: ка (б, д) дукхален таьрахье – кой – борша устагIа, ка (д, д) – тханка; ка (б, д) – ялата ка; ка (й) духхьал цхьоален таьрахье мара дац из дош) – аьтта кулг да (ка йоалаш – хьинар долаш, къахьегама кадай яхалга да; хIаьта ка йолаш – моллагIча а гIулакха аьттув болаш яха маIан да).

Ледара саг, вешта аьлча цун оамал белгалъеш оалаш да «Башха вошдекар воли-те ер-м» аьле.

Моаск (й, й) – ворда чарха цергаш лаьца, соа чакхйоала кечал (эрсий меттала ступица). Машена цу оатхалах цхьанне а моаск оалаш хазац. Карарча хана леладеш ца хиларах дицденнад «ногIарт» ах–кепиг белгалду доши «гуришк» – кепига диълагIа дакъа белгалду доши.

МоллагIча а сага дикахетар даь, е цунна хинна цатоам лаьгIбаь моттиг хиллча оалаш да: – (вузаваь-тохьаваь, хьаьста-хьега дIавахийтав из» Iилман цхьан белгалонех да «духлохам» яха дош. Цун маIан «философия» да. Вай леладе хьакъ долча дешаех да иштта кирникъ (б, д) – кир лела, йохкар-эцар лелаю нах дIа-хьа уха никъ ба из. Из ала йиш я «Кавказ» яхача федеральни наькъах. Цхьабакъда вай цох хIанз «федеральни трасса» оал.

«ЗалгIа» яхача деша маIан да дуккха а ехача хIамай доакъош белгалдеш. («Цун бе даьлла оаркхув лаьттах кхийтта, залгIа мара хIама ца юссаш дехар»). Ахкан ди дIайха хилча оалаш дар – «Укх деттача дийнахьа (геттара йIайхача, кхохкаеннача хана) оасара(мангала), ваьллав со». Оапаш бувцачох бераша оалар: «Оапий лаьжг е оапий гали аьле. («Оапий лаьжг кач а элла, оапий гали ги а дела воагIа хьанехк»). Нагахьа санна, доацача гIулакха шаьра хабар дувцарех укх дешаех цаI оалар. «Пека бетташ», «Зурма лекхаш», «Паьшк бетташ», «Шаьмали лекхаш» багIа (латт) уж аьле. Цхьадола дешаш цар белгалъю оатхалаш, кечалаш, белгалонаши куцаши дIадаларах леладеш дац.

Цхьабакъда юрбоахаме къахьегар дитадац вай. Цул совгIа вай заман башхалонца тоаденнад из къахьегам дIабахьар. ХIаьта цунца бувзам бола, вай меттацара дукха дешаш дицдаьд, лебеча меттацара хийра а даьха. Царех да: «нух»; «хьетта»; «маккха»; «йивар», «фу», «хьонагIал», «хьалхадувца», «лаьза», «паьшк»; «йолхьинг», «цел», «мангал», «ножарг», «эг», «аьлх», иштта кхыдола а дешаш. Иштта жа леладарца дувзаденна дешаш лебеча меттаца долаш да, дукхагIдараш дешлоргашта юкъе дихьа деце а. Уж беркате хьайбаш а леладу вайцига. Царех да ераш: «эргаш», «хьука», «митIара», «гIолаш», «Iуза», «чухьи», «тоа», «барни» «кхоахк».

Цун ше-ший вахара бахьанаш да. Масала «гота» яха, массехк маIан дола дош леладе хьакъ дар карарча хана леладеш-м дац. Цхьабакъда «трактор», «культиватор», «сеялка», «стогометатель», «копнитель», «комбайн», «бункер», ишта кхы дIахо а дола дешаш шоаш долчча тайпара дIа а ца аьлча Iо а ца яздича, кхы аьттув бац вай, царна меттел лелае терминаш вай метто хьакхелла ца хиларах. ХIаьта «паьшк» яха хьеха дахчаш деш хинна, шин кулгаца лоацаш долча лекхарг а готана дIабежача шин истара муIех тоссаш хинна хьалхадувца а вай замах леладеш дац. Цудухьа уж дешаш ма дарра дицденнад. ТIаккха хIанз мангал наггахьа мара лелабеш бац, электрически а дукхагIча хьале бензинови а мангалаш да. Царех массаза а «косилкаш» оал. Дешаш «йивар», «фу, «хьонагIал» леладе аргIа яр. Яле а царна меттел леладу «озимые»,, «семена», «лемех», яха дешаш.

Укх вай дувцача хьакъехьа дагаух хетаргахьа цхьа ткъо шу совгIа хьалха «ГIалгIайче» яхача паччахьалкхен телевидене гIолла, керда хоамаш долча хана юртбоахама организацен агрономо даь къамаьл. ДукхагIча даькъе ишта дар из: – «Оаха озимый убрать даьд, урожай дика хиннай, семенаш засыпать даьд, техника ремонт а яь яьккхай, зябь вспахать даьд, хIанз бороновать а даь озимый дIаде кийчо еш да тхо…». Ер деррига а гIалгIай меттала ала йиш яр: «Оаха йивара дIадийна ялат чуийцад, хьувкъам дика хиннаб, фу кийчдаьд, техника тоаяьй гуйран ялат дIаде лаьтташ аьха даьннад. ХIанз кхашка макхаш даьха, йивар дIаде кийчо еш да тхо…» «Техника» яхача деша меттала «кхоачам ала а мегаргдар», ше долчча тайпара диттача а хIама бехк хургбацар.

Духхьал «техника» яха цхьа дош доацар, вожаш шедар гIалгIай меттала да. Цхьабакъда цу тайпара «гIалгIай мотт» лебар а къаьстта интернете гIолла яздар а геттара даьржад вай хана. Замано а эттача вахара хьалаша а вай декхаре оттаду эрсий мотт а кхыдола метташ а Iомаде. Цунца цхьана вайна эшаш да, вай мотт бовзар, бувцар, лелабар, цу даькъе каьхата, нийсагIа аьлча йоазон мотт а болаш. Шаьрра эрсий мотт ховш ца хилча, вай заман Iилманца къахьега, говзалаш Iомае аьттув баргбац. Массала лор хила ловчоа геттара дика ха деза латински мотт. ХIана аьлча дукхагIйола дарбан терминаш, молхай цIераш, лазарий куцаш, баьций, дийнатий, гаьний, оалхазарий, оакхарий цIераш а цу меттала белгалъяьхай дунен юкъарча Iилмано. Геттара дика хургда ингалса, немций, френгIий, японский, Iарбий, туркий иштта кхыдола а метташ Iомаде тарделча. Белгалде деза вай къамах дуккха а бола нах уж а кхыдола а метташ ховш болга. Из дика да. Бакъда вахара лоархIам лакха болаш да эрсий мотт вайна хIанз ховш болчул а кхы дикагIа бовзар. Цунца цхьана цIаькха а ала лов, гIалгIай мотт Iомабар, лебар, цу меттала язде-деша хар Iалаьмате лоархIаме долга.

Ала деза «чIичкъе», «тIалх», «чIагIашк», «чIий», «ехк» яха дешаш дицдаьд маша хьабу кечал «тIалх» вахаре пайда эцаш лелабеш ца хиларах. Царех да «духьараш» яхар а. Бакъдар аьлча хIамаш тегача машена «чIагIашк», «чIий» оалаш хоз цу лакхе хьоахабаьча тIалха кечалашта уж тара а дерзадаь. Укхаза белгалдинза далац 120-150 шу хьалха хиннача, хIамаш тегача машена уж шиъ оатхал дукхагIа тIалхаца йоалчарна тарах хинналга, хIанз яраш санна герга а йоацаш.

ХIаьта гIалгIай меттацара дицденна дешаш хьалха лела а даь хIанз дIаяьннача балха кечалий цIераш, текъама динца бувзам бола Iалаьмате дукха дешаш дицденна дIадаьннад. Цхьабакъда вай къаман вахара, дIаяхача заман белгалонаш шоаш ма хиллара йовзара духьа, гIалгIай меттаца мел хинна дешаш дIаязде дезар, цхьаккхе а юкъах а ца дуташ. Цу даькъе керда юкъе даьхкараш (неологизмаш) а тIехьа. ДIаяздарал совгIа, уж эрсий меттала доахаш царна таржам а даь кепатоха а дезар уж.

С. ЗААМИЕВ

Ещё новости о событии:

Адамаша бувцача хIара метта ше-ший хьахилара, лебара, пайда эцара башхало йолаш ба гIалгIай мотт а. Дуненчу долча кхыча къамий метташ санна из а хувцабеннаб шира, вешта аьлча вай ца леладеча куций, кечалийи кхоачамийи цIераш,
22:15 22.09.2017 Skforussia.Ru - Магас
Вай меттацара хийрадаьнна  е дицденна шира дешаш - Сердало
Адамаша бувцача хIара метта ше-ший хьахилара, лебара, пайда эцара башхало йолаш ба гIалгIай мотт а. Дуненчу долча кхыча къамий метташ санна из а хувцабеннаб шира, вешта аьлча вай ца леладеча куций, кечалийи кхоачамийи цIераш,
21:20 22.09.2017 Сердало - Магас
 
По теме
В Национальной библиотеке Ингушетии проходит выставка, посвященная 120-летию известного ученого-кавказоведа Евгения Крупнова, проинформировала наше издание пресс-служба регионального министерства культуры.
Единственного оставшегося в живых участника Великой Отечественной войны из республики Магомеда Медарова навестил Махмуд-Али Калиматов, сообщили газете «Ингушетия» в пресс-службе Главы и правительства региона.
В Ингушском государственном музее краеведения отныне будет храниться боевое знамя 773-го артиллерийского полка 317-й стрелковой дивизии, который начинал свой путь в Великой Отечественной войне с территории Ингушетии.
Ингушский поэт Микаил Сапралиев передал в дар Национальной библиотеке имени Джемалдина Яндиева свой новый сборник стихов на родном языке «Ткъаь 35 пхийтта» («Тридцать пять»), сообщили в пресс-службе учреждения.
В Государственном музее изобразительных искусств Ингушетии прошло профилактическое мероприятие для молодежи «Жизнь без наркотиков», сообщил нашей газете представитель учреждения.
Сотрудники отдела уголовного розыска МО МВД России «Сунженский» и линейного отдела МВД России по станции «Москва-Белорусская» в ходе проведенных оперативно-розыскных мероприятий задержали на ул.
МВД России по Республике Ингушетия
Во второй день выборов Глава Ингушетии проверил работу УИКов в отдаленных селах - Республика Ингушетия Глава Ингушетии Махмуд-Али Калиматов во второй день выборов Президента Российской Федерации посетил участковые избирательные комиссии ряда отдаленных сельских поселений: Алкун, Алхасты, Вежарий и др.
Республика Ингушетия
Расширен социально-оздоровительный центр для граждан пожилого возраста и инвалидов, расположенный в сельском поселении Сурхахи Назрановского района, сообщили газете «Ингушетия» в пресс-службе Главы и правительства республики.
Газета Ингушетия
Полиомиелит - острое инфекционное заболевание с фекально-оральным путем передачи, характеризующееся поражениям двигательных ядер спинного и головного мозга и возникновением вялых параличей.
Роспотребнадзор
В Национальной библиотеке Ингушетии проходит выставка, посвященная 120-летию известного ученого-кавказоведа Евгения Крупнова, проинформировала наше издание пресс-служба регионального министерства культуры.
Газета Ингушетия