Укх деношка «Сердало» газета оагIонаш тIа кепа теха даьлар, массехк номер тIа хинна Озиев Салмана яздаь «Сона дагадоагIача хана гIалгIашта юкъе леладеш хинна даьех диса Iаьдалаш» яха йоазув. Цун дIахододар маца хул хьожаш, лорадеш, дешаш хилар со а сона бовза гIалгIай а. ДукхагIдола цу тIа дувца хIамаш са ханарча наха довзаш дале а, хIаьта а царна юкъера корайоагIар цхьацца хIанзалца ца хеза моттигаш, дIабахача даьша лорадеш леладаь Iаьдалаш.
Вай таханарча кагийча наха цо дийцарех дукха хIама хов мотташ вац со, бакъда цар Озиевс дита йоазув деше, духхьал дай мишта баьхаб, цар фу леладаьд харал совгIа, хьаэца а таханарча дийнахьа пайда эца а мегаргболаш дола гIулакхаш корадоагIаргда царна. Сона хетачох, кIезиг-кIезига уж гIулакхаш дIадаларах, царца дIадаьннад эздел, деррига даьннадеце а, дикка эшаденнад из. Зоахалол мишта дувц хов массанена, бакъда саг ехаш де мел деза хIама – жоп далар, саг ехаш устагIа бер, корта-накха шун тIа бахьар, цунца зоахалол чIоагIлуш хилар – массанена хов мотташ вац со.Тахан шоай тайпара леладу из а. Цхьа саг ехача моттиге нийсвелча, аз аьлар, устагIа хьаба безараш йоI ехараш ба, цун цIий даккхарца мара чIоагIлуц зоахалол. Сона хьахезар «современни» жоп дар. Уж хIамаш дIадаьннад, хIанз хьабаьхкача, IотIаховша мара ца безаш, кийчча латта деза шедар, устагIа бер, корта-накха хьалхашка бахьар, дIаяхача заман белгалонаш я, аьнна, хьаькъал тIа воалавир со. Цудухьа ях аз, эздел дикка эшаденнад. Корта-накха хьалхашка дахьар а шун эздел хиннад, из вай даьша чIоагIа лорадеш а леладаьд. Ишта-м нускал хи тIа даккхар а да ала йиш я къаьна Iаьдал. ХIанз мо цIагIа е коа хий доацача хана, хий мичара кхахьа деза нускала дIахайта деш хIама хиннад из. Карарча хана хIара коа а цIагIа а хий долаш да, хи тIа а санна доакха из? Иштта ала тарлу лакхе аз бийцача наха. Вешта аьлча, нускал хи тIа даккхар а эшаш дац, аьнна, хетараш гучабала тарлу. Из адIадоаккхе, вай саг йоалаяр е яхар къоасталуш хургдац кхыча къамийчарех. ХIара къаман ший культура, ширача замангара денз хьадоагIаш Iаьдалаш да, уж дIадоале вай къам а ший юхь йоацаш дус. Тахан дуккхача наха саг яр-яхар ресторанашка, банкетни залашка дезду. Со цIаккха ваха а вац е гIорг а вац иштта саг йоалаеча, йохийтача моттиге. Из сона ца дезилга ховш, цу тайпара саг йоалаеча наха со дIа а вехац. Ший коа-карта йоалае еза саг. Нагахьа санна цIеной кхоачам беце, цунга хьежжа беха беза цIай тIа хьабехаш бола нах. Ишттача вIашагIкхийттача кагийча нахаи мехкараштеи ловзара бокъонца бола чам бовзац. Халха-м бувл уж, бакъда гIалгIай сакъердама бокъонца йола хозал-м йовзац. Со зIамига волаш, цу тайпара нах вIашагIкхийттача деш дола ловзараш дайнад сона. Iохайша багIаш кагий нах хулар, уралатташ мехкарий хулар, цар а вокхар а шоай тхьамадаш бар. Царга хьалхле йолаш дIахьора из деррига вIашагIкхетар. Укхаза зоахалолаш дувцар, метта хозал, деша хьаькъал довзар; зоахалол дувцара говзал Iомайора; халхарца зIамсага а йиIий а борал гора. Иштта хиннача сакъердамашка гIолла гIорйоалар эздий йоI, хьаькъал дола зIамсаг, халхара, оалача деша, локхача пандара говза хилар. Кхыча дешашца аьлча, хьан фу хов тохкаш йола моттиг хиле дIаоттар из.
ХIанз фуд? Халхараш а ду, иллеш а доах, цхьайолча хана цар дувцачох цхьа дош кхета ца деш а хул уж, хIана аьлча доазол арахьарча мехкий меттай гIонца доахандаь. Сога хаьттача, из гIалгIай саг яр-яхар дац. Ресторане хIана йоалаю Iа из саг, хьай коа а ца йоалаеш, аьнна хаьттача, ше волча арахьара тIабахка безаш хьаьший ба, оал зIамигача сага. Уж хьаьший-м ресторан бIарга ца гуш мичаб, къаман хоза Iаьдал дIахьекхача дикагIа дац хьаьшашка? Царна дуккха а сакъердамегIа-м хургда. Цул совгIа, гIалгIаша из деза ди мишта дезду а ховргда, даим цар дагахьа а дусаргда, кхычахьа цхьаннахьа шоашта ца дайнача тайпара дола нускал цIадоаладара куц. Со ала воаллар фуд аьлча, атто лехаш, къаман Iаьдалаш толхаде мегаргдац.
Озиев Салмана йоазонца дукха хоза моттигаш яр. Сона хIанзалца хезадацар маьра топацара поатрони дото ах соми нускала че дехкаш хинна хилар. Из а цхьа маIан долаш, дезал чIоагIа, безаме хиларца; из дикагIа бебарца, пайда тIабоагIаш хиларца дувзаденна хила тарлу. Махьар диллар миштад хар а дика да кагийча наха. Цхьабараш хул царна юкъе, шахьадат доаладел аьлча, из фу яхилга да, мишта доаладе деза ца ховш. Дувцаш дола йоазув цар деше, цу гIулакхаца кIеззига хьакхаштагIа хургба уж.
Деррига дика хиннад, хьалха мел хиннар таханарча денга а товш хургда ала йиш яц. Сона дика хет, вай истий нускал арадаккха чувахача зIамигача сагаца хьалха хиннарел дуккха къахетамегIа болаш. ТIера барзкъаш эттIадар хоза товргдацар вай заман нахага. Мел бегашта из деш дале а. Цул совгIа, тахан цхьайола кагийча наьха костюмаш сага мах боаккхаш а я. Сенна ду хьаьшашта селлара зе? Цхьаькха моттиг а я таханарча дийнахьа кIеззига эргаш. Герз кхоссар. Ше-ше хьалхавала гIерташ, кхувсаш хиннад из замешцарча е фусамерча кагийча наха. Цкъаза эгIазал юкъейолаш а хиннай из бахьан долаш. Цу тайпара хIама тахан дац, дика а да доацаш. ДукхагIча даькъе герз кхоссараш саг дIаюгараш хул. Цкъаза нускалгахьарча гаргарча наха а кхоссаш нийслу. Бакъда из яхьанна кхоссаш дац. Цох дегабуам бе а хала хета а мегаргдац. ХIаьта а укхаза цхьа хIама ала ловра сона цу герзий хьакъехьа. Доккхий герзаш – автоматаш, караетта пулемёташ – новкъа болххаше кхувсар вIалла из цIай хоздеш дац. Цкъаза наха наIалт оал уж кхувсарашта. Нускал арадоаккхаш е чудоаккхаш, юстаро, сага зулам даргдоацача тайпара тепча кхоссар ше да. ХIаьта ловзар долча, нах дукха гулбеннача, из а ца кхессача нийсагIа хургда, хIана аьлча цох вIалла гунахьа боацача наха зулам дала тарлу. Цу тайпара моттигаш хиннай вай къаман вахаре.
Цхьайола хоза моттигаш хьоаха ца еш йитай Салмана ший йоазон тIа. Царех я мотт бастар яха моттиг. Нускал, денача хана, мотт кхоабаш хул маьрагахьарча бехкеча нахах, къаьстта а мIача нахах: маьр-даьх, маьр-даь вешех, маьр-вешех, иштта кхы дIахо. ЦIадена массехк ди даьлча, цунга мотт бастийта чуваха тарлу царех саг. Хьаденад алале, царца хьакхаштадалар, зIокаргá дахар нускалга товш дац. Вайнаьха эзделца доагIаш дац. Цунга цхьан кружка чу хий дайте, хий мала пурам дех. Цу сахьате а ца оалаш, кIеззига юхаозаденна а долаш, халла, низткъа лерга хаззал, «мала мегаргда, хьаьнала хилда хьона оал» нускала. Мотт бастарах цунна ахча луш а хул. Из моттиг нийсъяланзар сона Салмана йоазон тIа. Хоза а йицъялийта йиш йоацаш а моттиг я из а.
Саг ярах-яхарах къамаьл доладаь долаш, урдох лаьца а массехк дош ала ловра сона. Тайп-тайпарча ханашка мехка дин викалаша, хьаькъал долча наха дуккхаза ваIадаш тIаийяьй цунца ювзаенна. Цхьан хана урдув 2500 сом дар, тIаккха 10000 сом хилар цох, тIеххьара сона хезар 50000 сом да. Мел дувцарах, мел аларах ваIада яхар деш бола нах кIезига хул. Нах тайп-тайпара таронаш йолаш ба, цудухьа цхьанне массехк миллион лу урдонна, вокхо ах миллион. Маьре йодачо импортни мебель, дунен тIа хьона ца дайнача тайпара, фордал дехьара дена совгIаташ кхухь. Из ваIад хьанна еш я? Цох кхетац со. Мискача наха еш я из, е берригача наха кхоачашъе а лорае а езаш я из? Мискачо-м вIалла ваIад ца йой а, тIехдаьнна доккха урдув лургдац, из шийга доацандаь. ХIаьта бIаьхийбараш ваIадаца совцалуц. Хулар фуд? БIаьхийчар леладер бIаргадайча, из леладе лов вокхарна а. КIезига урдув шийх денна, импортни мебель ца эцаш Iийна, карета чу хоаяь ше цIа ца йига зIамига саг эсала хет доагIача нускала. Цигара талха хьадолалу цхьаболча дезала гIулакх. Цудухьа ваIадах массанена дола закон хила деза, толхадаьрашта гIод а тохаш.
Дукха дезалаш, къаьстта къонабараш, къасташ, бохаш моттигаш нийслу. ХIанад из? Хетаргахьа, эшараш дукха хиларах да. Беррига кагий нах бац вай доккхийча гIулакхаш тIа, лакхара алапеш долаш, бизнесага гIолла кум тIайоагIаш. Уж саг йоалае айттача, деррига кхоачаш хилац, сов дукха уж долаш. Фуд къонача дезала эшар ахиланза даргдоацар а? Эггара хьалха саг йоалаеш урдув дала деза, хьайоалаю саг чуяккха тхов-кIийле хила еза, нускал дикка зе а даь даьцIа дига деза, захалаш чубеха беза, уццIай лархIа беза. Дезал кхаба балха тIа хила веза. Из деррига аз дIадийцача, 9-ча деша ягIача цхьан йиIига аьлар: «Машен тIаккха? Со-м гIоргьяцар гIаш лелача сагага маьре». Вешта аьлча, йоI маьре яха раьза хилац, зIамсаг машена тIа вагIаш веце. Из деррига дIалаьрхIача дукха ахча деза, хьаьнала къехьегаш воаллача сага дIаоза хало хургдолаш дукъ да из. Цудухьа дукха кагий нах багIа истий ца кхувлаш, мехкарий багIа маьре ца болхаш. ЦIаькха а оттаду аз хаттар: «ХIана?» Юха а жоп лу аз: «Эшараш дукха доландаь». Укхаза массанена товргбола никъ лаха беза, кагий нахи мехкарийи шоайла башаш хургболаш.
Вай мехкарий кура-сонта цахилар ловргдар сона. Шоашта баха моттиг хилча, геттара доккхий дикаш а ца лехаш, уж маьре ихача а керда, мерза дезалаш совбувлаш хилча а дика хетаргдар. ДуккхагIча даькъе дезал чIоагIа хилар царех тийша а да. Къаьстта а цар эзделах. Дукха ха йоацаш, цхьан сага дийцар сона укх тайпара хIама, бокъонца хиннад яхаш. Цхьан зIамигача сага йийха ягIаш йоI хиннай. Цкъа гIалий тIа ваха везаш гIулакх нийсденна, автобуса тIа хайнав зIамигача сага да. Автобус ах яьсса хиннай. Цигга чуяьннача йоIа аьннад: «Воккха саг, са моттиге Iохайнав хьо, хьай моттиг йолча Iоха хьайна». ГIоттаваьв къоано. Вокхо хьаний, малий хаьттад. Из мукъагIа укхан воIа дийха дагIа нускал хиннад. ЦIавахача къоаночо ший воIага аьннад, из саг вай цIагIа тарлой тамаш хет сона. ХIаьта дас цхьа бахьан доацаш из аргдоацилга ховш волча воIа, хьа ца йоалаеш йитай эздел доаца йоI.
Из аз хIана дувц аьлча, массанахьа леладе дезаш да из эздел. Цо саг айву, цун сий доаккх. ХIаьта дезала лард йоллача хана, цунна дехкача кхерех цаI ба эзделах хьабаь.
Озиев Салмана даьча йоазох боккха салоIам хилар сона. Цо дийцарех дуккхадараш тахан а вай лархIа а леладе а дезаш да.
С. Арчаков,
йоазонхо